+- مباحثه، تالار علمی فقاهت (http://mobahathah.ir)
+-- انجمن: بخش رجال (http://mobahathah.ir/forumdisplay.php?fid=29)
+--- انجمن: بررسی راویان (http://mobahathah.ir/forumdisplay.php?fid=31)
+--- موضوع: استدلال بر تعدد محمد بن حکیم و نقد آن (/showthread.php?tid=2009)
استدلال بر تعدد محمد بن حکیم و نقد آن - عرفان عزیزی - 29-ارديبهشت-1399
استاد سید محمد جواد شبیری فرمودند:دو محمد بن حکیم در فهرست شیخ وجود دارد که در دو طبقه می باشند و علاوه بر ظاهرِ تعدد ذکر در فهرست شیخ که بیان گر تعدد می باشد، ظاهر طبقه‌ی این دو هم اقتضای تعدد می کند.راوی یکی از این دو محمد بن حکیم، حسن محبوب است.راوی محمد بن حکیم دیگر، حمید بن زیاد عن القاسم بن اسماعیل می باشد.
حمید بن زیاد متوفای سال 310 می باشد. قاسم بن اسماعیل هم حدود چهل یا پنجاه سال قبل از حمید بن زیاد بوده است؛ یعنی تقریبا متوفای سال 260 می باشد و با حسن بن محبوب که متوفای 224 است، فاصله‌ی زیادی دارد؛ در نتیجه قاسم بن اسماعیل در طبقه‌ی حسن بن محبوب نیست، بنابراین محمد بن حکیم ها دو نفر می باشند.
ایراد این استدلال این است که در فهرست شیخ طوسی افراد زیادی ذکر شده اند که در طریق به آن ها حُمید بن زیاد واقع شده است، این افرادی که حُمید در طریق به آن ها وجود دارد، به دو نحو می باشند:1-بعضی از این افراد مشایخ حُمید می باشند، مثل حسن بن محمد بن سماعه2-سایر افرادی که حُمید در طریق به آن ها وجود دارد، در همه‌ی این افراد حُمید با یک واسطه از آن ها نقل می کند و حال آن که این افراد در طبقات مختلف هستند؛ مثلا یکی از این افراد جابر بن یزید جعفی ( متوفای 130) است که حُمید ( متوفای 310) با یک واسطه از او نقل می کند که چنین چیزی امکان ندارد.شواهد نشان می دهد که اسناد حُمید بن زیاد که به نحو دوم در فهرست شیخ قرار دارند، برای تعیین طبقه‌ی صاحب ترجمه ها فایده ای ندارد.در عنوان دومِ محمد بن حُکیم، حُمید بن زیاد به نحو دوم ( نقل با یک واسطه) در طریق به محمد بن حُکیم وجود دارد:«... عن حُميد عن القاسم بن إسماعيل عن محمد بن حُکیم»در نتیجه در این عنوان از محمد بن حُکیم به خاطر وجود حُمید بن زیاد در طریق به او نمی توان طبقه‌ی محمد بن حُکیم را تعیین کرد. شاهد این مطلب این است که در این موارد در رجال نجاشی حُمید از این افراد با بیش از یک واسطه نقل کرده است یا در اسناد روایات، حُمید از این افراد با بیش از یک واسطه نقل می کند و حال آن که در فهرست شیخ طوسی حُمید از همه‌ی این افراد با یک واسطه نقل می کند لذا به این قرینه برای تعدد محمد بن حکیم نمی توان اکتفاء کرد.
اما اینکه دو نفر با نام محمد بن حُکیم، صاحب کتاب باشند و در فهرست شیخ هیچ مشخصه ای برای این دو ذکر نشده باشد خیلی بعید است شاهد این مدعا هم این است که نجاشی فقط یک صاحب کتاب به عنوان محمد بن حکیم معرفی کرده است که همان خثعمی است.به احتمال قوی شیخ طوسی به فهرست ابن بطه مراجعه کرده است و محمد بن حُکیم را ذکر کرده است سپس به فهرست حُمید مراجعه کرده است و محمد بن حُکیم را از آن جا هم ذکر کرده است و متوجه نشده است این دو یک نفر هستند یا فراموش کرده قبلا محمد بن حُکیم را ذکر کرده است؛ به همین دلیل نام او را دوباره ذکر کرده است. عدم ذکر مشخصه بیان گر این است که شیخ طوسی اشتهار او را در نظر گرفته است که مشخصه ای برای او ذکر نکرده است.98/11/21