مباحثه، تالار علمی فقاهت
اشکال: آیا قرآن در هیچ جایی از ظن نهی کرده است؟ - نسخه قابل چاپ

+- مباحثه، تالار علمی فقاهت (http://mobahathah.ir)
+-- انجمن: بخش اصول (http://mobahathah.ir/forumdisplay.php?fid=17)
+--- انجمن: مطالب علمی (اصولی) (http://mobahathah.ir/forumdisplay.php?fid=28)
+--- موضوع: اشکال: آیا قرآن در هیچ جایی از ظن نهی کرده است؟ (/showthread.php?tid=845)



آیا قرآن در هیچ جایی از ظن نهی کرده است؟ - امین 69 - 11-بهمن-1395

Exclamation شاید این سؤال کمی عچیب باشد و شما بفرمایید که شکی نیست که آیات زیادی از قرآن از عمل به این مرتبه از معرفت نهی کرده است. اما شاید اگر توجهی دوباره به معنای ظن مصطلح امروز و ظن منهی در قرآن بکنیم این سؤال معنا پیدا کند؛

نقل قول:«و ما لهم به من علم، إن یتبعون إلا الظّنّ و إنّ الظّنّ لا یغنی من الحق شیئاً». (نجم/28)

روشن است که واژه ی "ظن"(گمان) دو معنای متفاوت دارد:
  • گاه به معنی گمان های بی پایه است که طبق تعبیرات آیات قبل هم ردیف "هوای نفس و اوهام و خرافات است، منظور از این کلمه در آیات مورد بحث همین معناست.
  • معنی دیگر: گمان هایی است که معقول و موجّه است و غالباً مطابق واقع و مبنای کار عقلا در زندگی روزمره می باشد، مانند شهادت شهود در محاکمه و دادگاه، یا "قول اهل خبره" و یا "ظواهر القاظ" و امثال آن که اگر این گونه گمان ها را از زندگی بشری برداریم و تنها تکیه بر یقین قطعی کنیم نظام زندگی به کلی متلاشی می شود.
بدون شک این قسم از ظن داخل در این آیات نیست، و شواهد فراوانی در خود این آیات بر این معنی وجود دارد، و به تعبیر دیگر قسم دوم در حقیقت یک نوع علم عرفی است نه گمان، بنابراین کسانی که با این آیه و مانند آن برای نفی حجیت "ظن" به طور کلی استدلال کرده اند قابل قبول نیست.
تفسیر نمونه/ج22/ص531



RE: آیا قرآن در هیچ جایی از ظن نهی کرده است؟ - 82036 - 14-بهمن-1395

(11-بهمن-1395, 21:49)امین 69 نوشته:
نقل قول:روشن است که واژه ی "ظن"(گمان) دو معنای متفاوت دارد:
  • گاه به معنی گمان های بی پایه است که طبق تعبیرات آیات قبل هم ردیف "هوای نفس و اوهام و خرافات است، منظور از این کلمه در آیات مورد بحث همین معناست.
  • معنی دیگر: گمان هایی است که معقول و موجّه است و غالباً مطابق واقع و مبنای کار عقلا در زندگی روزمره می باشد، مانند شهادت شهود در محاکمه و دادگاه، یا "قول اهل خبره" و یا "ظواهر القاظ" و امثال آن که اگر این گونه گمان ها را از زندگی بشری برداریم و تنها تکیه بر یقین قطعی کنیم نظام زندگی به کلی متلاشی می شود.
بدون شک این قسم از ظن داخل در این آیات نیست، و شواهد فراوانی در خود این آیات بر این معنی وجود دارد، و به تعبیر دیگر قسم دوم در حقیقت یک نوع علم عرفی است نه گمان، بنابراین کسانی که با این آیه و مانند آن برای نفی حجیت "ظن" به طور کلی استدلال کرده اند قابل قبول نیست.
ظن دو معنا دارد
لسان العرب : الظَّنُّ شک و یقین


ظن گاهی به معنای علم  است
الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنهَّم مُّلَاقُواْ رَبهِّمْ وَ أَنهَّمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ
و کسانی که خداوند آنان را لایق صفت خشوع می‌داند، بعید است که به لقاء پروردگار گمان داشته باشند. 

و گاهی هم به معنای عدم علم است
در فرض دوم در مواردی شارع این ظن را به دلایلی از جمله تسهیل بر عباد یا ... حجت نموده است
و عموم شریفه تخصیص خورده است.


RE: آیا قرآن در هیچ جایی از ظن نهی کرده است؟ - 82036 - 14-بهمن-1395

ظن دو معنا دارد
لکن برخی برای ظن تنها یک معنی ذکر نموده و در مورد ایه شریفه توجیهاتی ذکر کرده اند

اما مفسرانی که منکر معنای یقین برای ظن در قرآن هستند، توجیهاتی را بر آیات مذکور ذکر کرده ‌اند که ذیل آیه ‌ی مذکور (بقره، آیه۴۶) سه نوع توجیه بیان شده است:


اول. آیه در توصیف خاشعین بوده و برای خشوع، گمان و احتمال وقوع قیامت کفایت می‌کند؛ پس لزومی ندارد که حتما معنای یقین را برای ظن بدانیم. 

دوم. در این آیه بحث در مورد لقای پروردگار همراه با وجه رضاست و خاشعین کسانی هستند که ضمن  اعتقاد  به قیامت و تصدیق آن نسبت به کیفیت اعمال خود مظنونند؛ در نتیجه نسبت به اینکه در ازای اعمال نیک خود به پاداش الهی خواهند رسید یا خیر، یقین ندارند؛ پس اگر انسان اظهار کند که حتما خدا را با وجه رضا ملاقات خواهد کرد، این امر به صفت غرور نزدیک‌تر است تا به خشوع

سوم. لقاء ربّ به موت معنا شود؛ به این صورت که خاشعین هر لحظه می‌پندارند، اکنون اجلشان سر می‌رسد و این گمان موجب عدم ارتکاب آنها به گناه می‌شود.


RE: آیا قرآن در هیچ جایی از ظن نهی کرده است؟ - 82036 - 14-بهمن-1395

[quote pid='3582' dateline='1485796783']
نقل قول:«و ما لهم به من علم، إن یتبعون إلا الظّنّ و إنّ الظّنّ لا یغنی من الحق شیئاً». (نجم/28)
  • ....
بدون شک این قسم از ظن داخل در این آیات نیست، و شواهد فراوانی در خود این آیات بر این معنی وجود دارد، و به تعبیر دیگر قسم دوم در حقیقت یک نوع علم عرفی است نه گمان، بنابراین کسانی که با این آیه و مانند آن برای نفی حجیت "ظن" به طور کلی استدلال کرده اند قابل قبول نیست.
تفسیر نمونه/ج22/ص531

[/quote]

ظن دو معنا داشته باشد و یا یک معنا همراه توجیهات ذکر شده برای آیه شریفه
در هر صورت موارد و مثال هایی که ذکر شده است از مصادیق ظن به معنای عدم علم می باشد که توسط ادله قطعی نقلی یا عقلی از عموم عدم حجیت تخصیص خورده است و معنای علم عرفی صحیح نمی باشد زیرا حجیت علم عرفی ذاتی بوده و نیازمند دلیل بر حجیت نیست


RE: آیا قرآن در هیچ جایی از ظن نهی کرده است؟ - امین 69 - 16-بهمن-1395

نکته ی اول این که متوجه نمی شوم که چرا بحث را سوق داده اید به مواردی از ظن در قرآن که مورد بحث نیست؛ موضوع بحث ظنی منهی در قرآن است نه موارد دیگر، یعنی هر جایی که در قرآن از این مرتبه از علم نهی شده باشد.

اما تحلیل آخری که توسط شما نوشته شد؛ شما عدم حجیت این مرتبه از علم را مفروض گرفته اید و بعد می فرمایید که قطعاً تخصیص خورده است. سوال این است که در ابتدا آیا این آیه و مانند آن، دلالت بر عدم حجیت ظن مصطلح امروزی دارند، یا این که بنابر نظر آقای مکارم اصلاً این آیات ناظر به معنای امروزی ظن نیست و قابل استدلال نمی باشد؟
همچنین شما می فرمایید که حجیت علم عرف ذاتی است!!! آیا به نظر شما شیخ انصاری حجیت ذاتی یک چیز را منکر شده است که قسمت زیادی از کتابش(ظن) را به بحث از حجیت آن اختصاص داده است و غالب استدلالات برای اثبات آن را یکی پس از دیگری رد می کند؟!


RE: آیا قرآن در هیچ جایی از ظن نهی کرده است؟ - 82036 - 17-بهمن-1395

(16-بهمن-1395, 18:23)امین 69 نوشته: نکته ی اول این که متوجه نمی شوم که چرا بحث را سوق داده اید به مواردی از ظن در قرآن که مورد بحث نیست؛ موضوع بحث ظنی منهی در قرآن است نه موارد دیگر، یعنی هر جایی که در قرآن از این مرتبه از علم نهی شده باشد.

اما تحلیل آخری که توسط شما نوشته شد؛ شما عدم حجیت این مرتبه از علم را مفروض گرفته اید و بعد می فرمایید که قطعاً تخصیص خورده است. سوال این است که در ابتدا آیا این آیه و مانند آن، دلالت بر عدم حجیت ظن مصطلح امروزی دارند، یا این که بنابر نظر آقای مکارم اصلاً این آیات ناظر به معنای امروزی ظن نیست و قابل استدلال نمی باشد؟
همچنین شما می فرمایید که حجیت علم عرف ذاتی است!!! آیا به نظر شما شیخ انصاری حجیت ذاتی یک چیز را منکر شده است که قسمت زیادی از کتابش(ظن) را به بحث از حجیت آن اختصاص داده است و غالب استدلالات برای اثبات آن را یکی پس از دیگری رد می کند؟!سبت به صدر نوشته تون؛ طرح موارد ظن در قرآن به این جهت است که نوشته شده بود ظن در قرآن دو معنا دارد
نسبت به صدر نوشته تون؛
گذشت برفرض که ظن دو معنا داشته باشد-علم وگمان-، غیر از آن دو معنای -گمان موهوم وگمان موجه- ذکر شده است. لذا یا یک معنی داشته -عدم علم- ویا دو معنی لکن غیر از دومعنای ذکر شده.
ولی نسبت به عدم حجیت ظن به معنای عدم علم بنابر مباحث لغوی که گذشت، مسلم است چون ظن-عدم علم- مرتبه ای از علم نخواهد بود
تعجب از آنچه در ذیل نوشتید، بعد از اینکه منکر ظن به معنای علم عرفی شدیم مباحث ظنون موضوعا از علم عرفی خارج خواهد بود.
ودر مورد علم عرفی باید گفت:
در برزخ میان علم و ظن، درجه‎ای از اعتقاد راجح وجود دارد که فراتر از ظن است ولی به رتبه جزم و قطع نمی‎رسد. در این مرتبه از اعتقاد،که علم عرفی یا اطمینان نامیده می‌شود، هر چند احتمال خلاف، عقلاً و عادتاً منتفی نیست اما خردمندان به احتمال ناچیز خلاف، اعتنا نمی‎کنند. خردمندان، اطمینان را همچون «علم» به رسمیت می‌شناسند و در تمام امور زندگی خود، آن را کافی می دانند . ملاک استنباط حکم شرعی به نظر مشهور، علم قطعی یا ظن خاص است. ولی چنان که برخی از فقیهان معاصر تصریح کرده اند، با توجه به بنای عقلاء به ضمیمه عدم ردع از طرف شارع، می توان علم عرفی را نیزدر استنباط کافی دانست.پس اگر مجتهد از راه های متعارف به اطمینان رسید می تواند بر اساس اطمینان خود، حکم شرعی را استنباط کند. 

محقّق نراقی می فرماید: «إنّ العلم الّذي هو الحجّة في الشّرعيّات من غير إحتياجٍ إلى دليلٍ و برهانٍ، هو العلم العادي، و هو الّذي لا يلتفت أهل العرف و معظم الناس إلى إحتمال خلافه و لا يعتبرونه في مطالبهم و لا يعتنون به في مقاصدهم و الحاصل أن لا يحتمل خلافه بحسب متعارف الناس و عاداتهم، لا ما لا يحتمل خلافه أصلا، أو لا يجوّز العقل خلافه أو عدّ خلافه محالاً عقليّاً و ذلك لأنّ مطلوب الشارع و مراد اللّه سبحانه و حججه الوسائط (عليهم السّلام) من العباد: هو الإطاعة و التسليم و الانقياد، و التجنّب عن المخالفة و العصيان
آیت الله اراکی می فرماید: «یُمكن أن يقال: إنّ بقاء هذه الحجيّة لا يحتاج إلى تنصيصٍ من الشّرع، بل هو حجّةٌ حتّى يرد من الشّرع في مقام نصّ على عدم كفايته و لزوم العلم، فيقتصر في ذلك على ذلك المقام كما في مقام العلم بالنجاسة، حيث قال: حتّى ترى في منقاره دماً، و كما في مقام الشهادة: «على مثل هذا فاشهد أو دع»، فيكون هذا برزخاً بين العلم و الظنّ من حيث إنّ العلم غير قابلٍ للجعل في شي‌ءٍ من طرفيِ الإثبات و النّفي، و الظنّ قابلٌ له في كليهما، و هذا قابلٌ له في الثاني دون الأوّل
و...



RE: آیا قرآن در هیچ جایی از ظن نهی کرده است؟ - امین 69 - 18-بهمن-1395

بسیار ممنون از نقل قول هایی که در مورد حجیت علم عرفی یا همان اطمینان آوردید. اما بنده منظورم از نقل انکار شیخ در مورد اطمینان، قبول داشتن عدم حجیت آن نیست؛ این شاهد را آوردم که بگویم تمام بحث شیخ بر این است که ظن [به معنای عامش که از 99 درصد شروع می شود و تا 51 درصد می رسد(بر اساس تقسیم بندی ای که خودشان در ابتدای کتاب فرموده اند و در هیچ جای دیگر علم عرفی و اطمینان را به صورت جداگانه بحث نکرده اند)] به صورت اولی و ذاتی حجت نیست. البته در این که اصل این حجیت ذاتی نیست با ایشان موافقم اما عدم حجیتش را نمی پذیرم و اعتقاد دارم که حجیتش کاملاً عقلی است و (همان طور که فرمودید) عقلا نیز از همین باب به آن عمل می کنند.

اما اصل بحث بنده این است: آیاتی که در قرآن از ظن نهی کرده اند، آیا ظن مصطلح امروزی را می گویند(51 تا 99 درصد) یا گمان و همان وهم مصطلح امروز ( احتمال کمتر از 50درصد) را؟ و اگر نه که بنده نیز واقف هستم ظن در قرآن معناهایی بیشتر از این دو را شامل می شود.
به عنوان مثال همان خبر واحد که به عنوان اولین طریق ظنی از طرف مرحوم شیخ در رسائل بحث شده است آیا می توان برای عدم حجیت آن از این گروه از آیات استفاده کرد (همان طور که شیخ و بسیاری دیگر این مسیر را پیش گرفته اند) یا این که به قول آقای مکارم این آیات ناظر به ظن مصطلح امروزی نیست و ناظر به وهم و خیال است؟ در صورت صحت فرمایش آقای مکارم (که نظر بنده همین است) دیگر نمی توانیم در نفی طرقی مثل خبر واحد از این آیات استفاده کنیم.

پس بنابر نتایج بحث حقیر:
1. علم بنابر تقسیم منطقی شامل یقین(100درصد)، ظن(کمتر از 100 تا 50 درصد)، شک(50درصد) و وهم(کمتر از 50درصد) می شود.
2. به نظر بنده تمام ظن را با یک چوب نمی توان راند و مراتب ظن فرق می کند؛ مرتبه ای از آن اطمینان نام دارد که عقلا به احتمال خلاف آن توجهی نمی کنند. این ظن حجت است، عقلاً (که اگر مایل به بحث در مورد استدلال حجیت آن باشید، نیاز به طرح موضوع جدید است.).
3. آیات ناهی از ظن در قرآن هیچ دلالتی بر ظن مصطلح امروزی ندارند.


RE: آیا قرآن در هیچ جایی از ظن نهی کرده است؟ - ارادتمند آیت الله مکارم - 10-اسفند-1397

در بحث «ححیت مطلق ظن» هم بنده نگاشتم.
عمل به ظن در مقابل عمل به علم است.
نهی از آن وقتی معنا دارد که مقابلش علم باشد.
عمل بغیر علم منهی است.
اگر علم به واقع منسد باشد، نهی از ظن به واقع هم معنایی ندارد و هرگز هم منظور شارع مقدس نمی باشد.
متاسفانه نمی دانم این مطالب بدیهی چگونه با مخالفت واقع می شوند!