راه شناخت استعمال حقیقی از منظر ابن جنّی

[مسعود عطار منش]

درس خارج اصول جلسۀ 65 مورخ 19 دی 1402

در جلسۀ سابق مطلبی را از ابن جنّی نقل نمودیم مبنی بر اینکه انگیزۀ عدول از معنای حقیقی _یعنی استعمال مجازی_ یکی از این سه چیز است:

1-توکید-2-تشبیه-3-اتّساع.

بدین ترتیب چنانچه یک استعمال، فاقد هر سه خصوصیت باشد، معلوم می‌شود آن استعمال، حقیقی است.

حال با فرض پذیرش این سه انگیزه، سؤال این است که آیا می‌توان با توجه به این سه انگیزه، معنای حقیقی را کشف نمود یا خیر؟

در کشف معنای حقیقی از طریق این سه انگیزه، این اشکال وجود دارد که ما از کجا و چگونه می‌توانیم انگیزۀ متکلم از استعمال را متوجه شویم؟ چگونه می‌توان فهمید متکلم استعمالش را به انگیزۀ اتّساع به کار برده است یا نه؟ یا مثلاً در مورد تأکید این ابهام وجود دارد که اگر معنای حقیقی و مجازی را می‌دانستیم اشکالی نداشت بگوییم معنای مجازی همراه با تأکید بیشتر است؛ ولی «أسد» را در معنای رجل شجاع به کار بردیم و نمی‌دانستیم معنای رجل شجاع برای لفظ اسد، مجازی است یا حقیقی، چگونه می‌توان بود و نبود تأکید را تشخیص داد؟ بود و نبود تأکید در گروی مقایسۀ معنای حقیقی با معنای مجازی است لذا تا وقتی معنای حقیقی و مجازی را نشناسیم شناخت واقعیت از این طریق بسیار دشوار است.

ممکن است در پاسخ به اشکال فوق گفته شود هر چند ندانیم رجل شجاع معنای حقیقی اسد است یا معنای مجازی آن، ولی می‌توانیم یکبار لفظ شجاع را برای افادۀ شجاعت استعمال کنیم و یکبار لفظ اسد را؛ پس از مقایسۀ این دو استعمال، چنانچه لفظ اسد معنای شجاعت را با تأکید بیشتری افاده نمود، متوجه مجازی بودن آن می‌شویم.

اما این پاسخ نیز اشکال را برطرف نمی‌کند چون احتمال اشتراک لفظی وجود دارد یعنی ممکن است «شجاع» برای مطلق شجاع وضع شده باشد و «أسد» برای شجاع مؤکد وضع شده باشد؛ بدین ترتیب مجرّد مؤکد بودن شجاعت در یک استعمال، به معنای مجازی بودن آن نیست. ممکن است هم لفظ «اسد» برای معنای شجاعت وضع شده باشد و هم لفظ «شجاع»؛ در نتیجه هر دو استعمال حقیقی باشد هر چند یک استعمال از دیگری مؤکدتر باشد.

احتمال اشتراک لفظی، به خصوص با توجه به امکان وقوع وضع تعیّنی، جدّی‌تر است چون ممکن است استعمالات نخستین واژۀ «اسد» در رجل شجاع، به صورت مجازی بوده باشد ولی کثرت استعمالات مجازی، به وضع تعیّنی انجامیده و در نتیجه در حال حاضر معنای شجاع برای هر دو لفظ، معنای حقیقی قلمداد شود هر چند در یکی. از دو لفظ، با تأکید بیشتری افاده شود. با این فرض هر دو معنا حقیقی بوده و تفکیک معنای حقیقی از معنای مجازی امکان‌پذیر نخواهد بود.

کوتاه سخن آنکه، نکتۀ ذکر شده توسط ابن جنّی، نکتۀ خوبی است ولی کارایی کاملی نداشته و می‌باید در کنار سائر قرائن مورد توجه قرار گیرد.