سؤال: دایره ی تعمیم علت تا کجاست؟

[مسعود عطار منش]

اصل سؤال بنده این است که دایره تعمیم علت تا کجاست؟ و این مثال صرفا برای بنای سوال بود.

آنچه به ذهن قاصر بنده می رسد عبارت از این است که دایرۀ تعمیم علت وابسته به این است که اولا علت تامه تا کجا وجود داشته باشد و  ثانیا در هر جایی چه اقتضایی داشته باشد ؛ پس در مرحلۀ اول باید علت تامه کشف شود و در مرحله دوم به این توجه شود که این علت تامه در کجا ها موجود است و سپس در مرحله سوم توجه شود وجود این علت تامه در جاهای مختلف چه اقتضایی دارد ؛ مثلا اگر علت تامۀ استظهار شده دو جزئی بود تا جایی که این دو جزء باشد تعمیم هست و اگر سه جزئی باشد تا جزیی که سه جزء باشد و هکذا . و اما توضیح مطلب در قالب مثال :
اگر شخصی از امام علیه السلام سئوال کند که علم اجمالی دارم یک نقطه از لباسم با بول نچس شده است برای نماز چه کنم ؟
حضرت علیه السلام در پاسخ بفرماید تمام ناحیه ای را که احتمال می دهی معلوم بالاجمال در آن ناحیه باشد را تطهیر کن و سپس در مقام بیان علت این حکم بفرماید چون شرط صحت نماز ، احراز طهارت است .
و اما مرحلۀ اول : استظهار ما از این علت این است که همین که طهارت احراز نشده کافی (تمام العله) است برای این که تطهیر کردن تمام مواضع احتمالی لازم باشد و این یعنی علیت تامۀ لزوم احراز طهارت برای لزوم تطهیر .
مرحلۀ دوم : این علت تامه در مورد نجاستهایی مانند خون و منی و ... نیز متوفر و موجود است و همچنین این علت تامه در مواردی که بعد از خواندن نماز فهمیدیم لباس نجس بوده نیز موجود است .
مرحلۀ سوم : این علت تامه در نجاستهای دیگر نیز همین اقتضا را دارد که باید تمام مواضع احتمالی که نجاستهای دیگر به آن برخورد کرده نیز مانند بول تطهیر شود و همچنین در جایی که بعد از خوااندن نماز فهمیدیم لباس نجس بوده نیز اقتضا دارد که نماز را اعاده کنیم ( صرف نظر از ادله ای که نجاست و طهارت را شرط واقعی نمی دانند ) و من هنا یظهر لازم نیست در تعمیم علت حکم واحد باشد بلکه اگر علت در جایی دیگر اقتضای حکمی دیگر را داشته باشد مانند وجوب اعاده در مثال مذکور علت نسبت به آن نیز تعمیم دارد و حکم متناسب با خود را ثابت می کند فلذا فرمایش استاد شهیدی حفظه الله صحیح به نظر نمی رسد .
دو نکته در مورد کشف علت تامه :
1-لازم به ذکر است سخت ترین مرحله ، مرحلۀ اول است چون کشف علت تامه به این سادگی نیست و در بسیاری از موارد ممکن است تعلیلها برای نفی استغراب و یا به عبارتی مأنوس کردن حکم برای مخاطب باشد و پر واضح است که اگر در مقام نفی استغراب باشد ممکن است به ذکر مقتضی ( نه لزوما علت تامه) اکتفاء کند چرا که با همین مقدار استغراب دفع میشود  .
2-در برخی موارد کشف علت تامه وابسته به الغاء خصوصیت است مثلا می گوید الخمر نجس وحرام لانه مسکر برای این که بتوانیم تعمیم را انسبت به دیگر مسکرات ستفاده کنیم باید احراز کنیم مسکریت تمام العله است و خمر بودن تاثیری در حکم ندارد و احراز این مطلب گاهی وابسته به الغاء خصوصیت عرفیه است یعنی عرف بین خمر مسکر و دیگر مسکرات فرقی نبیند و احراز کند که خمر بودن نکتۀ خاصی ندارد و گاهی نتیجۀ نکتۀ مذکور ، تفکیک بین احکام متفاوت خمر است مثلا در حرمت شرب ممکن است عرف الغاء خصوصیت کند و هر مسکر دیگری را نیز محرم بداند ولکن از جهت نجاست ممکن است بین مایعات و جامدات احتمال فرق ببیند و الغاء خصوصیت نکند .