بررسی امکان وضع تعیینی استعمالی

[مهدی منصوری]

یکی از مباحثی که در کلام صاحب کفایه مطرح شده است، وضع تعیینی استعمالی است. وضع تعیینی استعمالی به این صورت است که واضع لفظ را به نحوی استعمال می کند که مخاطبین او متوجه می شوند که با همین استعمال وضع صورت گرفته است. به عنوان مثال پدری که صاحب فرزند شده است، بدون اینکه برای فرزند خود نامگذاری کرده باشد، از تعبیر «فرزندم علی را بیاورید» استفاده می کند که دیگران متوجه می شوند که این پدر برای فرزند خود نام علی را انتخاب کرده است.

بررسی مناقشات وارد بر وضع تعیینی استعمالی

در مورد وضع تعیینی استعمالی دو اشکال ذکر شده است:

الف: عدم امکان وضع تعیینی استعمالی به جهت جمع بین لحاظ آلی و استقلالی

محقق نائینی قائل به عدم امکان وضع تعیینی استعمالی شده و فرموده است: وضع تعیینی استعمالی جمع بین لحاظ آلی و استقلالی است؛ چون وقتی تعبیر «جئنی بولدی علی» به کار برده شده و مقصود این است که این لفظ برای نوزاد وضع شود، درهنگام وضع، لفظ، لحاظ استقلالی شده و بعد وضع صورت می گیرد[1]، اما در استعمال، لفظ لحاظ آلی می شود و لذا اگر مقصود این باشد که با یک جمله وضع و استعمال رخ بدهد، جمع بین لحاظ آلی و استقلالی در استعمال واحد است که امکان ندارد.

استاد شهیدی در پاسخ از کلام محقق نائینی فرموده اند: به نظر ما کلام محقق نائینی صحیح نیست و نسبت به آن دو پاسخ قابل ذکر است:

1-   استعمال متقوم به لحاظ آلی لفظ نیست بلکه می توان لفظ را لحاظ استقلالی کرد.

برای روشن شدن این مطلب می توان به افرادی اشاره کرد که در حال سخنرانی از الفاظ زیبا و جذاب برای تفهیم مقاصد خود استفاده می کنند. در این افراد به الفاظ لحاظ استقلالی می شود و لذا در مورد وضع تعیینی استعمالی نیز امکان خواهد داشت که با تعبیر «جئنی بولدی علی» وضع صورت گرفته و در عین حال در مورد نوزاد نیز استعمال شود؛ چون با توجه به اینکه دیگران انتظار نامگذاری پدر را داشته اند، با این تعبیر نامگذاری محقق شده و استعمال هم صورت می گیرد.

2-   در وضع نام «علی» بر فرزند، طبیعی «علی» ملحوظ استقلالی شده و لفظی که در همان لحظه تلفظ می شود، ملحوظ آلی و فانی در نوزاد است؛ لذا ملحوظ استقلالی متفاوت با ملحوظ آلی خواهد شد.

البته پاسخ اول اولی است؛ یعنی باید از اساس انکار شود که استعمال، متقوم به لحاظ آلی است.

ب: غلط بودن استعمال

اشکال دیگر بر وضع تعیینی استعمالی این است که این استعمال هیچ یک از استعمال حقیقی یا مجازی نیست؛ چون استعمال حقیقی در صورتی است که لفظ در معنای موضوع له خود استعمال شده باشد، در حالی که طبق فرض هنوز وضع محقق نشده است. استعمال مجازی هم در صورتی است که لفظ به جهت مشابهت با معنای موضوع له، در معنای دیگری استعمال شود، در حالی که در این استعمال معنای موضوع له وجود نداشته است. بنابراین استعمال حقیقی و مجازی نیست و استعمالی که حقیقی و مجازی نباشد، استعمال غلط خواهد بود.

استاد شهیدی در پاسخ از این اشکال فرموده اند: در پاسخ این اشکال می توان به دو مطلب اشاره کرد:

1-   همان طور که در کلام صاحب کفایه مطرح شده است[2]، این گونه نیست که هر استعمالی که حقیقی و مجازی نباشد، غلط باشد بلکه مهم استحسان طبع است که در اینجا وجود دارد.

2-   در مورد استعمال حقیقی، وجود وضع سابق لزوم ندارد بلکه تقارن زمانی  کافی است؛ یعنی زمانی که فرد تعبیر «جئنی بولدی علی» را به کار برده و قرینه بر وضع لفظ «علی» بر نوزاد وجود دارد، معنای موضوع له هم وجود خواهد داشت؛ چون وضع محقق شده است. بنابراین در زمان استعمال، وضع محقق شده است و در نتیجه استعمال حقیقی خواهد بود. مثال مشابه برای مطلب ذکر شده این است که اگر پدری عقد نکاح با دختری را برای فرزند خود بخواند، در صورتی که فرزند بدون ابراز رضایت خود نسبت به عقد انجام شده از سوی پدرش، با همان دختر دست بدهد، با همین دست دادن عقله زوجیت ایجاد شده و نکاح فضولی امضاء می شود. از طرف دیگر خود دست دادن نیز حلال خواهد بود؛ چون زمان دست دادن، زوجیت با اجازه پسر امضاء شده است.

درس خارج اصول، 98.10.04

برای مشاهده این مطلب و مطالب پیرامون آن در تقریر درس استاد شهیدی اینجا کلیک کنید.

---

[1]. چون وضع یک حکم است و در حکم باید اطراف حکم لحاظ استقلالی شده باشد.
[2]. کفایه الاصول، آخوند خراسانی، ج1، ص21.