نگرشی به اهمیت بحث استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد در فقه

[مهدی منصوری]

اهمیت بحث استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد به این جهت است که در مسائل فقهی متعددی مطرح شده است که در این مجال به چند مثال اشاره می شود:

1-   مثال اول این است که گاهی خطاب عام متضمن امر به یک شیء است، اما دلیل وجود دارد که برخی از افراد آن واجب نیست. به عنوان مثال خطاب به صورت «أکرم کل عالم» بوده و دلیل وجود داشته باشد که اکرام عالم فاسق واجب نیست. در این فرض برخی مانند صاحب کفایه فرموده اند:  نسبت به عالم عادل نمی توان تمسک به ظهور «أکرم کل عالم» در وجوب کرد؛ چون بعد از اینکه روشن شد که اکرام عالم فاسق واجب نیست، در صورتی که امر به اکرام عالم، در مورد عالم فاسق حمل بر استحباب شده و در مورد اکرام عالم عادل حمل بر وجوب شود، مستلزم استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد خواهد بود که محال است. بنابراین تعبیر «أکرم» باید استعمال در جامع طلب شده و یا اینکه در استحباب استعمال شده باشد.

در صورتی هم که امر به دو شیء تعلق گرفته باشد و دلیل وجود داشته باشد که یکی از آنها مستحب است، به همین صورت خواهد شد. به عنوان مثال در مورد تعبیر «اغتسل للجمعه و الجنابة» دلیل وجود دارد که غسل جمعه واجب نیست که در این مثال طبق کلام صاحب کفایه نمی توان بر ظهور خطاب امر تمسک کرده و از آن وجوب غسل جنابت استفاده شود.

2-   مثال دوم این است که برخی مانند محقق اصفهانی فرموده اند: اگر خطابی وجود داشته باشد که با توجه به دلیلی نسبت به بعض مدلولش حمل بر ارشاد شود، دیگر امکان نخواهد داشت که از آن وجوب تکلیفی به وفاء فهمیده شود. به عنوان مثال خطاب «أوفوا بالعقود» نسبت به صحت یا لزوم عقودی مانند بیع ارشادی است و لذا مفاد آن حکم تکلیفی نیست. حال اگر عقدی وجود داشته باشد که صرفا متضمن التزام طرفین به یک فعل باشد که باید خطاب «أوفوا بالعقود» نسبت به آن به معنای وجوب تکلیفی به وفاء باشد، امکان نخواهد داشت که از «أوفوا بالعقود» حکم ارشادی نسبت به عقودی مانند بیع فهمیده شده و وجوب تکلیفی وفاء به عقد متضمن الزام و التزام فهمیده شود؛ چون استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد رخ می دهد.

مورد دیگر آیه شریفه ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُول َ﴾[1]است که دلیل وجود دارد که امر به اطاعت خدای متعال مولوی نبوده بلکه ارشاد به حکم عقل به لزوم اطاعت خدای متعال است و همان طور که در محل خود بیان شده است، وجوب مولوی اطاعت معقول نیست. بنابراین امر به اطاعت خدای متعال ارشادی است، اما در صورتی که بخواهد نسبت به نبی اکرم صلّی الله علیه وآله وجوب مولوی باشد، استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد خواهد شد.

3-   مثال سوم این است که گاهی در روایات معنایی برای آیاتی از قرآن کریم ذکر می شود که غیر از معنای ظاهر آن است. به عنوان مثال در مورد آیه شریفه ﴿وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾[2]همان طور که در کلمات مرحوم آقای خویی وجود دارد، استظهار شده است که امر به اتمام حج یا عمره اعم از واجب و مستحب بعد از شروع آن تعلق گرفته است و لذا در صورتی که مکلف مُحرم به حج یا عمره شود، اتمام آن واجب خواهد بود. این در حالی است که در برخی از روایات به این آیه شریفه استدلال شده است که اتیان به حج و عمره تام بر مکلف واجب است. به عنوان مثال در روایتی آمده است: «الْعُمْرَةُ وَاجِبَةٌ عَلَى الْخَلْقِ بِمَنْزِلَةِ الْحَجِّ عَلَى مَنِ اسْتَطَاعَ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ- وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّهِ»[3]در این شرائط اگر ظاهر ابتدائی آیه مبنی بر وجوب اتمام حج و عمره در فرض شروع آن اخذ شده و در عین حال تفسیر و تطبیق مطرح شده در روایات صورت گیرد، اشکال استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد لازم می آید و لذا ممکن است گفته شود که لازم است که به قرینه روایات از ظهور آیه رفع ید شده و آیه شریفه بر خلاف ظاهر اولی آن که اتمام حج و عمره بعد از آغاز است، به معنای امر به اتمام حج و عمره به نحو صرف الوجود حمل شود.

در همه مواردی که آیه ای از آیات قرآن کریم در روایات تفسیر یا تطبیق بر موردی می شود که خلاف ظاهر آیه بوده و در کلام بزرگان از آن به بطون قرآن یاد می شود، به همین صورت خواهد بود و لذا برخی به روایاتی در آن بیان شده است که قرآن کریم دارای هفت یا هفتاد بطن است، بر جواز استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد بلکه وقوع آن استدلال کرده اند که این مطلب در ادامه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

4-   مثال چهارم این است که در مورد سوره حمد که در نماز به عنوان قرائت و همراه با قصد قرائت قرآن خوانده می شود، داشتن قصد دعاء در فقره «ایّاک نعبد و ایّاک نستعین» و یا قصد انشای حمد در آیه شریفه «الحمد لله ربّ العالمین» و یا طلب هدایت در آیه «اهدنا الصراط المستقیم» مورد اختلاف واقع شده است که برخی از فقهاء از جمله شهید اول در ذکری و صاحب عروه و اکثر معلّقین عروه قائل به جواز شده اند، اما شیخ طوسی فرموده اند: این عمل جایز نیست؛ چون جمع بین قصد قرآنیت و قصد دعاء، انشای حمد یا طلب هدایت از موارد استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد است که جایز نیست.

مورد دیگر این است که در مورد جواب دادن به سلام، از تعبیر «سلام علیکم» استفاده شده و در عین حال قصد قرائت آیه شریفه ﴿سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ﴾[4]وجود داشته باشد که چه بسا کسانی که جایز می دانند که مکلف قصد قرائت قرآن داشته و در عین حال جواب سلام هم بدهد، در موارد شک در وجوب ردّ سلام یا جواز ردّ سلام به این نحو بیان کنند که از تعبیر «سلام علیکم» استفاده و قصد قرائت قرآن شده و در عین حال جواب سلام هم داده شود کما اینکه صاحب عروه در مورد صبی که ممیّز بودن آن روشن نیست، فرموده اند: از تعبیر سلام علیکم استفاده شده و قصد قرائت قرآن داشته و در ضمن آن جواب سلام هم داده می شود. اثر دیگر در این بحث این است که در مورد جواب سلامی که نمازگزار می دهد، باید مماثلت با کلام سلام دهنده باشد، در صورتی که نمازگزار نخواهد مماثلت را رعایت کند، صاحب عروه بیان کرده اند که مکلف از تعبیر «سلام علیکم» استفاده کرده و قصد قرائت آیه شریفه کرده و انشای ردّ سلام هم می کند که طبق این بیان ابتدای به سلام نیز جایز خواهد بود؛ یعنی نمازگزار قصد قرائت قرآن و انشای سلام و تحیت خواهد کرد.البته عده ای از محشین عروه در این مطالب اشکال کرده اند. به عنوان مثال مرحوم بروجردی فرموده اند: قصد قرآنیت حتی با قصد ردّ سلام نیز تنافی دارد و این مطلب در مورد قصد قرآنیت و انشای سلام روشن تر است.

مورد دیگر این است که مأموم در نماز جماعت ملاحظه می کند که امام جماعت حمد و سوره را در نماز اخفاتی به صورت جهری می خواند، در این صورت مأموم از تعبیر «و لاتجهر بصلاتک» استفاده کرده و قصد قرائت آیه قرآن[6]و تذکر دادن به امام جماعت خواهد داشت.

درس خارج اصول، 1398.12.17

برای مشاهده این مطلب و مطالب پیرامون آن در تقریر درس استاد شهیدی اینجا کلیک کنید.

---

[1]. سوره آل عمران، آيه 132.
[2]. سوره بقره، آيه 196.
[3]. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج4، ص265.
[4]. سوره رعد، آيه 24.
[5]. العروه الوثقی(المحشی)، سید محمد کاظم یزدی، ج3، ص15.
[6]. سوره اسراء، آيه 110.