در باب حقیقت واجب مشروط

[محمود رفاهی فرد]

استاد در واجب مشروط پذیرفتند که اراده، همان حین تصدی خطاب هست و فرمایش شیخ انصاری را وجیه دانستند. مثلا وقتی مولی می گوید ان جاء زید فاکرمه، همین الان که این را گفته، "اکرام زید علی تقدیر مجیئه" را از عبدش می خواهد. این بیان، جریان برائت در فرض شک در مجیء زید را مشکل می کند و استاد با ادعای این که از نظر عرف، حین مجیء زید، اراده ای به اکرام او حاصل می شود مشکل را حل کردند...نکته ی جالب توجهی که مطرح کردند و نیاز به تامل دارد، تنظیر محل بحث با رضایت مشروط مالک  است. مثلا اگر مالک خانه ای بگوید اگر زید آمد من راضی ام که داخل خانه ام شوید، کدام یک از تعابیر زیر درست است؟:
1- مالک همین الان به "داخل شدن در خانه اش در فرضی که زید بیاید" راضی است.
2- مالک الان راضی نیست داخل خانه اش شویم، اما وقتی زید بیاید، راضی است داخل خانه اش شویم.
 استاد، تعبیر اول را دقیق می دانند و تعبیر دوم را عرفی می دانند. شاهدش این که چه بسا هنگام آمدن زید، اصلا مالک التفاتی ندارد تا رضایتی در قلبش ایجاد شود. (جالب این که وقتی زید آمد تعبیر می کنیم الان دیگه مالک راضی "است" ما داخل شویم و نمی گوییم الان مالک راضی "شد" که داخل خانه اش شویم)
ولی انصافا تعبیر دوم رو بگیم صرفا عرفیه و عقلا اشتباه است دشوار است
(به این هم باید توجه کرد که رضایت را گاهی جزاء قرار می دهیم و گاهی بر سر جمله ی شرطیه می آوریم:
اگر زید بیایم من راضی ام داخل خانه شوید/ من راضی ام که اگر زید آمد داخل خانه شوید
چنانکه در طلب هم همین طور است:
اگر زید آمد، ازت می خواهم که اکرامش کنی/ از تو می خواهم که اگر زید آمد اکرامش کنی)

[مسعود عطار منش]

به نظر قاصر حقیر این گونه می رسد که برای فهم درست مطلب ابتدا باید ببینیم مرادمان از وجوب چیست و دنبال چه اثری از آثار آن هستیم.
روشن ترین اثر وجوب که در بسیاری از مباحث اصول مورد نظر است ان چیزی است که تحریک عقلی را به دنبال دارد یعنی حکم عقل به لزوم‌ امتثال را به دنبال دارد بنابراین برای تحلیل درست حقیقت واجب مشروط باید ببینیم حکم عقل به لزوم امتثال کجا هست و چگونه است.
با تحلیل چگونگی حکم عقل در میابیم که وجوب (به معنای آنچه تحریک عقل را به دنبال دارد) ثبوتا چند حالت دارد:
1. یکوقت عقل همین الآن تحریک می کند به فعلی که در آینده محقق می شود که همان واجب معلق است یعنی وجوب فعلی است ولی ظرف تحقق واجب در آینده است و ثمره این نحوه از حکم عقل اینست که از همین الآن باید کاری کنیم که واجب در ظرف خودش فوت نشود و مثلا مقدمات مفوته را فراهم کنیم بخلاف جایی که عقل همین الآن تحریک نمی کند به چیزی بلکه می گوید اگر فلان ززمان رسید تازه تحریکت میکنم.
2. یکوقت عقل الآن تحریکی نمی کند بلکه با تحقق فلان شرط است که تازه عقل می گوید باید متعلق را اتیان کنی. این می شود واجب مشروط و من هنا یظهر که گرچه به تعبیر استاد شهیدی قبل از تحقق شرط هم اراده به نحوی موجود باشد ولی ما به دنبال اراده ای هستیم که اثر تحریک عقلی را به دنبال دارد و تحریک عقلی به روشنی بعد از تحقق شرط می آید ولو خود مولا ملتفت به تحقق شرط نباشد چون عقل می گوید همین که (لو التفت المولا لاراد) من تو را تحریک می کنم پس اتفاقا بالدقه وجوب (بمعنای آنچه تحریک عقلی را بدنبال دارد) برای بعد از تحقق شرط است نه اینکه صرفا برداشت عرف این گونه باشد.
ان قلت: تحریک عقلی قبل از تحقق شرط موجود است یعنی عقل قبل ا تحقق شرط میگوید من تو را تحریک می کنم که اگر شرط محقق شد فلان کار را بکنی.
قلت: این تحریک عقلی، فعلی نیست چون اگر شرط هیچوقت محقق نشود وجدانا من هیچ تحرکی برایم حاصل نشده و الا فرقش با واجب معلق چه خواهد بود. چون در واجب معلق قبل از تحقق شرط وجوب فعلی است حال اگر در مشروط هم قبل از تحقق شرط تحریکی باشد که این دو یکی می شوند و حال آنکه ما وجدانا هم بالدقه العقلیه و هم عرفیه بین واجب معلق و مشروط فرق احساس می کنیم.
3. عقل همین الآن تحریک میکند به تحقق متعلقی که ظرف تحققش هم فعلی است. این همان واجب مطلق(در مقابل مشروط) منجز(در مقابل معلق) است.