20-مرداد-1392, 14:42
بسم الله الرحمن الرحیم
«سنّت»: واژه ی سنّت در بسیاری از روایات به کار رفته است. با تتبّع در موارد مختلف استعمال آن، معلوم می شود که این واژه در روایات در چهار معنا به کار رفته است:
1- دین و احکام آن: مواردی که سنّت در مقابل بدعت استعمال شده، به این معنا می باشد. مثل سخن امیرالمؤمنین (علیه السلام): «أوِّه علی إخوانی الّذین ... أحیوا السنّة و أماتوا البدعة. » و روایت دیگر از ایشان که فرمودند: «و ما احدثت بدعة إلّا تُرک بها سنّة. » در صحیحه ی ابان از امام صادق (علیه السّلام) نیز سنّت به این معنا به کار رفته است: «قال: إنّ السنّة لا تقاس. ألا تری انّ امرأة تقضی صومها و لا تقضی صلاتها. یا أبان! إنّ السنّة اذا قیست مُحق الدّین. » و موثّقه ی سکونی از امام صادق از پدرانشان از امیر المؤمنین (علیهم السلام): «السنّة سنّتان: سنّة فی فریضة الأخذ بها هدیً و ترکها ضلالة و سنّة فی غیر فریضة الأخذ بها فضیلة و ترکها إلی غیر خطیئة. » و روایت نبوی: «لا قول إلّا بعمل و لا قول و لا عمل إلّا بنیّة و لا قول و لا عمل و لا نیّة إلّا بإصابة السنّة. » ابن منظور از لحیانی این معنا را برای سنّت ذکر می کند: «و سنّة الله: أحکامه و أمره و نهیه. »
2- قول و عمل رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله). یکی از این موارد، مواردی است که این واژه در مقابل قرآن یا کتاب استعمال می شود، مثل صحیحه ی حفص بن البختری از امام صادق (علیه السّلام) که فرمودند: «المتعة و الله افضل و بها نزل القرآن و جرت السنّة. » و صحیحه ی عمر بن حنظلة قال: قلتُ: فإن کان الخبران عنکم مشهورین قد رواهما الثّقات عنکم؟ قال: ینظر فما وافق حکمه حکم الکتاب و السنّة و خالف العامّة فیُؤخذ به. »
3- عمل مستحب: مثل صحیحه ی معاویة بن عمّار: «سألتُ ابا عبد الله (علیه السلام) عن رجلٍ حجّ و لم یستلم الحجر فقال: هو من السنّة فإن لم یقدر فالله أولی بالعذر. » از تفریع معذوریّت در صورت عدم قدرت، بر سنّت بودن استلام، معلوم می شود که مراد از سنّت دراین روایت، عمل مستحب است، نه دو معنای دیگر؛ زیرا از احکام دین بودن استلام یا سیره ی نبوی بودن آن، موجب معذوریت ترک آن نیست. و موثّقه ی سکونی از امام صادق (علیه السلام) که فرمودند: «مِن السنّة و البرّ أن یکنّی الرّجل باسم أبیه. » و نامه ی امیر المؤمنین (علیه السلام) به مالک اشتر: «أمره بتقوی الله و ایثار طاعته و اتّباع ما أمر به فی کتابه مِن فرائضه و سننه الّتی لایسعد أحد إلّا باتّباعها. » که از مقابله ی آن با فرائض، این معنا استفاده می شود.
4- سیره ی عملی: مثل روایت دلهاث: «سمعتُ الرّضا (علیه السلام) یقول: لایکون المؤمن مؤمناً حتّی یکون فیه ثلاث خصال: سنّة مِن ربّه و سنّة من نبیّه و سنّة مِن ولیّه فأمّا السنّة مِن ربّه فکتمان سرّه ... و امّا السنّة من نبیّه فمداراة الناس ... و امّا السنّة من ولیّه فالصّبر فی البأساء و الضّرّاء. »
در پایان، چند روایت که در آن مراد از واژه ی سنّت، نیاز به دقّت دارد، مورد بررسی قرار می گیرد:
الف– صحیحه ی محمّد بن مسلم: «قلتُ لأبی عبد الله (علیه السلام): إنّ عمّاراً السّاباطی روی عنک روایة قال: و ما هی؟ قلتُ: روی انّ السنّة فریضة. فقال: أین یذهب أین یذهب لیس هکذا حدّثتُه انّما قلتُ له: مَن صلّی فأقبل علی صلاته لم یحدث نفسه فیها أو لم یسه فیها أقبل الله علیه ما أقبل علیها فربما رفع نصفها أو ربعها أو ثلثها أو خمسها و انّما أمرنا بالسنّة لیکمل بها ما ذهب مِن المکتوبة. »
مراد از سنّت در این روایت، مستحب نیست؛ زیرا معنا ندارد که بگوید: عمل مستحب، واجب است. و مراد از آن در این روایت یا مصداق سنّت و سنّت به حمل شایع صناعی، یعنی نوافل نماز است یا اینکه در روایت عمّار، واژه ی سنّت نیامده است؛ بلکه از تعبیری مثل تعبیر «نوافل الصلاة» استفاده شده است و محمّد بن مسلم که می دانسته نوافل نماز مستحب است، از واژه ی سنّت استفاده کرده است.
ب– روایتی است که در مورد «ختان» در آن از کلمه ی سنّت استفاده شده است. مثل روایت عبد الله بن سنان از امام صادق (علیه السلام): «الختان سنّة فی الرّجال و مکرمة فی النّساء. » و در روایت دیگر امام رضا (علیه السلام) فرمود: «الختان سنّة واجبة للرّجال و مکرمة للنّساء. » در مراد از سنّت در این روایات، چند احتمال وجود دارد:
1- مراد، استحباب باشد و مراد از مکرمه استحباب نباشد، بلکه مراد، معنای ارشادی آن خواهد بود و گرنه تفصیل بین رجال و نساء بی وجه خواهد بود. ولی عدم وجوب ختان برای مردان، خلاف اجماع فقهاء می باشد.
2- مراد، احکام دین باشد (اعم از وجوب و استحباب) و مراد از مکرمه، عدم حکم شرعی بودن آن برای زنان باشد، همان طور که ممکن است صحیحه ی حلبی بر این معنا حمل شود: «سألتُه عن الغسل إذا رمی الجِمار. فقال: رُبما فعلتُ و أمّا مِن السنّة فلا و لکن مِن الحرّ و العرق. » به اینکه مراد از این روایت این باشد که این فعل از احکام دین نیست، ولی به خاطر اثر تکوینی، آن را انجام می دهم و همین طور در روایت ختان، مراد از مکرمه این باشد که از احکام دین نیست و فقط اثر تکوینی به دنبال دارد و آن، کرامت زن است.
3- مراد از سنّت، احکام دین یا آنچه رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) بیان کرده باشد و مراد از مکرمه، استحباب باشد و به قرینه ی تفصیل معلوم می شود که ختان برای مردان از احکام واجب دین است؛ نه مستحب.
ج- «قال النّبی (صلّی الله علیه و آله): «إنّما العلم ثلاثة: آیة محکمة أو فریضة عادلة أو سنّة قائمة و ما خلاهنّ فهو فضل .»
در مراد از سنّت در این روایت نیز چند احتمال وجود دارد:
1- فیض کاشانی می فرماید: «و السنّة القائمة إشارة الی شرایع الأحکام و مسائل الحلال و الحرام. » این احتمال مبتنی بر این است که مراد از دو بخش اوّل، غیر احکام دین مثل اعتقادات و اخلاق باشد؛ ولی قرینه ای برآن وجود ندارد.
2- مراد، سنّت نبوی باشد.
3- مراد، مستحب باشد و این احتمال، اظهر است؛ زیرا مراد از آیه، کتاب قرآن و مراد از بخش دوم و سوم، احکام در غیر قرآن می باشد که یا واجب است یا مستحب.
«سنّت»: واژه ی سنّت در بسیاری از روایات به کار رفته است. با تتبّع در موارد مختلف استعمال آن، معلوم می شود که این واژه در روایات در چهار معنا به کار رفته است:
1- دین و احکام آن: مواردی که سنّت در مقابل بدعت استعمال شده، به این معنا می باشد. مثل سخن امیرالمؤمنین (علیه السلام): «أوِّه علی إخوانی الّذین ... أحیوا السنّة و أماتوا البدعة. » و روایت دیگر از ایشان که فرمودند: «و ما احدثت بدعة إلّا تُرک بها سنّة. » در صحیحه ی ابان از امام صادق (علیه السّلام) نیز سنّت به این معنا به کار رفته است: «قال: إنّ السنّة لا تقاس. ألا تری انّ امرأة تقضی صومها و لا تقضی صلاتها. یا أبان! إنّ السنّة اذا قیست مُحق الدّین. » و موثّقه ی سکونی از امام صادق از پدرانشان از امیر المؤمنین (علیهم السلام): «السنّة سنّتان: سنّة فی فریضة الأخذ بها هدیً و ترکها ضلالة و سنّة فی غیر فریضة الأخذ بها فضیلة و ترکها إلی غیر خطیئة. » و روایت نبوی: «لا قول إلّا بعمل و لا قول و لا عمل إلّا بنیّة و لا قول و لا عمل و لا نیّة إلّا بإصابة السنّة. » ابن منظور از لحیانی این معنا را برای سنّت ذکر می کند: «و سنّة الله: أحکامه و أمره و نهیه. »
2- قول و عمل رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله). یکی از این موارد، مواردی است که این واژه در مقابل قرآن یا کتاب استعمال می شود، مثل صحیحه ی حفص بن البختری از امام صادق (علیه السّلام) که فرمودند: «المتعة و الله افضل و بها نزل القرآن و جرت السنّة. » و صحیحه ی عمر بن حنظلة قال: قلتُ: فإن کان الخبران عنکم مشهورین قد رواهما الثّقات عنکم؟ قال: ینظر فما وافق حکمه حکم الکتاب و السنّة و خالف العامّة فیُؤخذ به. »
3- عمل مستحب: مثل صحیحه ی معاویة بن عمّار: «سألتُ ابا عبد الله (علیه السلام) عن رجلٍ حجّ و لم یستلم الحجر فقال: هو من السنّة فإن لم یقدر فالله أولی بالعذر. » از تفریع معذوریّت در صورت عدم قدرت، بر سنّت بودن استلام، معلوم می شود که مراد از سنّت دراین روایت، عمل مستحب است، نه دو معنای دیگر؛ زیرا از احکام دین بودن استلام یا سیره ی نبوی بودن آن، موجب معذوریت ترک آن نیست. و موثّقه ی سکونی از امام صادق (علیه السلام) که فرمودند: «مِن السنّة و البرّ أن یکنّی الرّجل باسم أبیه. » و نامه ی امیر المؤمنین (علیه السلام) به مالک اشتر: «أمره بتقوی الله و ایثار طاعته و اتّباع ما أمر به فی کتابه مِن فرائضه و سننه الّتی لایسعد أحد إلّا باتّباعها. » که از مقابله ی آن با فرائض، این معنا استفاده می شود.
4- سیره ی عملی: مثل روایت دلهاث: «سمعتُ الرّضا (علیه السلام) یقول: لایکون المؤمن مؤمناً حتّی یکون فیه ثلاث خصال: سنّة مِن ربّه و سنّة من نبیّه و سنّة مِن ولیّه فأمّا السنّة مِن ربّه فکتمان سرّه ... و امّا السنّة من نبیّه فمداراة الناس ... و امّا السنّة من ولیّه فالصّبر فی البأساء و الضّرّاء. »
در پایان، چند روایت که در آن مراد از واژه ی سنّت، نیاز به دقّت دارد، مورد بررسی قرار می گیرد:
الف– صحیحه ی محمّد بن مسلم: «قلتُ لأبی عبد الله (علیه السلام): إنّ عمّاراً السّاباطی روی عنک روایة قال: و ما هی؟ قلتُ: روی انّ السنّة فریضة. فقال: أین یذهب أین یذهب لیس هکذا حدّثتُه انّما قلتُ له: مَن صلّی فأقبل علی صلاته لم یحدث نفسه فیها أو لم یسه فیها أقبل الله علیه ما أقبل علیها فربما رفع نصفها أو ربعها أو ثلثها أو خمسها و انّما أمرنا بالسنّة لیکمل بها ما ذهب مِن المکتوبة. »
مراد از سنّت در این روایت، مستحب نیست؛ زیرا معنا ندارد که بگوید: عمل مستحب، واجب است. و مراد از آن در این روایت یا مصداق سنّت و سنّت به حمل شایع صناعی، یعنی نوافل نماز است یا اینکه در روایت عمّار، واژه ی سنّت نیامده است؛ بلکه از تعبیری مثل تعبیر «نوافل الصلاة» استفاده شده است و محمّد بن مسلم که می دانسته نوافل نماز مستحب است، از واژه ی سنّت استفاده کرده است.
ب– روایتی است که در مورد «ختان» در آن از کلمه ی سنّت استفاده شده است. مثل روایت عبد الله بن سنان از امام صادق (علیه السلام): «الختان سنّة فی الرّجال و مکرمة فی النّساء. » و در روایت دیگر امام رضا (علیه السلام) فرمود: «الختان سنّة واجبة للرّجال و مکرمة للنّساء. » در مراد از سنّت در این روایات، چند احتمال وجود دارد:
1- مراد، استحباب باشد و مراد از مکرمه استحباب نباشد، بلکه مراد، معنای ارشادی آن خواهد بود و گرنه تفصیل بین رجال و نساء بی وجه خواهد بود. ولی عدم وجوب ختان برای مردان، خلاف اجماع فقهاء می باشد.
2- مراد، احکام دین باشد (اعم از وجوب و استحباب) و مراد از مکرمه، عدم حکم شرعی بودن آن برای زنان باشد، همان طور که ممکن است صحیحه ی حلبی بر این معنا حمل شود: «سألتُه عن الغسل إذا رمی الجِمار. فقال: رُبما فعلتُ و أمّا مِن السنّة فلا و لکن مِن الحرّ و العرق. » به اینکه مراد از این روایت این باشد که این فعل از احکام دین نیست، ولی به خاطر اثر تکوینی، آن را انجام می دهم و همین طور در روایت ختان، مراد از مکرمه این باشد که از احکام دین نیست و فقط اثر تکوینی به دنبال دارد و آن، کرامت زن است.
3- مراد از سنّت، احکام دین یا آنچه رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله) بیان کرده باشد و مراد از مکرمه، استحباب باشد و به قرینه ی تفصیل معلوم می شود که ختان برای مردان از احکام واجب دین است؛ نه مستحب.
ج- «قال النّبی (صلّی الله علیه و آله): «إنّما العلم ثلاثة: آیة محکمة أو فریضة عادلة أو سنّة قائمة و ما خلاهنّ فهو فضل .»
در مراد از سنّت در این روایت نیز چند احتمال وجود دارد:
1- فیض کاشانی می فرماید: «و السنّة القائمة إشارة الی شرایع الأحکام و مسائل الحلال و الحرام. » این احتمال مبتنی بر این است که مراد از دو بخش اوّل، غیر احکام دین مثل اعتقادات و اخلاق باشد؛ ولی قرینه ای برآن وجود ندارد.
2- مراد، سنّت نبوی باشد.
3- مراد، مستحب باشد و این احتمال، اظهر است؛ زیرا مراد از آیه، کتاب قرآن و مراد از بخش دوم و سوم، احکام در غیر قرآن می باشد که یا واجب است یا مستحب.
