نکته علمی: عقل اجتماعی و استنباط در مسائل فقه سیاسی(ویرایش میشود)

[م. مظفری]

برخی مسائل فقهی تعبدی هستند نظیر مسائل طلاة و طهارت بنابراین بیشتر از دانستن قواعد اصولی و رجالی و امثال این چیزها به چیز بیشتری احتیاج نیست اما برخی مسائل فقهی ، تعبدی محض نیست بلکه تابع یک سری مصالح عمومی هستند که برای استنباط انها علاوه بر دانش اصول و رجال و فنون مختلف فقهی به نوعی عقل و تدبیر و نوعی دقت و ریزبینی احتیاج است. مسائل فقه سیاسی از جمله همین مسائل است لذا میبینیم که در این گونه مسائل لحن روایات و نیز محتوای روایات در اعصار مختلف متفاوت است ، حتی به لحاظ افراد هم ممکن است لحن روایات مختلف باشد بر خلاف مسائل تعبدی که در همه ی اعصار سیاق روایاتشان شبیه هم هستند.

مثلا در برخی روایات تاکید فراوان شده که ولایت و دوستی علی بن ابی طالب علیه السلام بدون عمل صالح فایده ندارد و در برخی روایات تاکید شده که عمل صالح بدون ولایت فایده ندارد. شاید روایات دسته اول مربوط به زمانی بوده که عده ای معتقد شده اند که اگر ولایت علی داشته باشیم ، دیگر هر گناهی را میتوان انجام داد و دسته دوم مربوط به اشخاص یا زمانی است که معتقد بودند عمل صالح کفایت میکند و نیازی به ولایت نیست.

یا در مسائل لعن و سب دشمنان نیز چنین است ، برخی روایات دستور به اعلام برائت و سب دشمنان میدهند و در برخی دیگر اعلام عمومی سب را منکر میدانند. جمع این قبیل روایات مختاج نوعی عقل سیاسی و اشنایی با مصالح و مفاسد جامعه اسلامی است که با صرف آشنایی فنون متعارف دانش فقه قابل فهم نیست.

أَنَّهُ قِيلَ لَهُ إِنَّا نَرَى فِي الْمَسْجِدِ رَجُلًا يُعْلِنُ بِسَبِّ أَعْدَائِكُمْ وَ يَسُبُّهُمْ فَقَالَ مَا لَهُ لَعَنَهُ اللَّهُ تَعَرَّضَ بِنَا قَالَ اللَّهُ‏ وَ لا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ‏ الْآيَةَ قَالَ وَ قَالَ الصَّادِقُ ع فِي تَفْسِيرِ هَذِهِ الْآيَةِ- لَا تَسُبُّوهُمْ فَإِنَّهُمْ يَسُبُّوا عَلَيْكُمْ فَقَالَ مَنْ سَبَّ وَلِيَّ اللَّهِ فَقَدْ سَبَّ اللَّهَ.

بحار الأنوار (ط - بيروت) ؛ ج‏71 ؛ ص217

"به امام صادق علیه السلام گفته شد که مردی در مسجد دشمنان شما اهل بیت را لعن میکند ، امام علیه السلام فرمودند : چرا چنین میکند ؟ خدا او را لعنت کند ... ."

از این قبیل روایات فهمیده میشود که چگونگی لعن کردن ، خود تابع شناخت یک سری مصالح و مفاسد است ، یا مثلا در روایتی دارد که : رحم اللع عبدا حببنا الی الناس. خدا رحمت کند بنده ای را که ما را نزد عامه محبوب گرداند. حال باید پرسید : چگونه میتوان شما را نزد دیگران محبوب کرد ؟ فهم این مسائل نیازمند نوعی عقل و درک صحیح از جامعه و شرایط است علاوه بر اشنایی با دانش فقه.