تفاوت تنزیل با حکومت

[asemani]

تفاوتهای تنزیل و حکومت
برخی مانند شهید صدر تنزیل را مصداقی از حکومت می دانند. اما به نظر استاد شب زنده دار دام ظله تنزیل و حکومت در قبال هم هستند و نسبتشان عموم و خصوص من وجه است. بلکه ایشان معتقد است نسبت بین این دو در مواردی تباین است.
دو تفاوت عمده بین تنزیل و حکومت وجود دارد:
تفاوت اول: عدم اشتراط نظارت در تنزیل
معمول بزرگان می فرمایند: در باب حکومت، دلیل حاکم باید ناظر به دلیل محکوم باشد و در صدد توضیح و بیان جهتی از محکوم مانند موضوع، محمول، نسبت و مانند آن باشد. اما در تنزیل چنین چیزی شرط نیست.
تفاوت دوم: عدم اسراء حکم در تنزیل
وجه دیگر فرق بین این دو باب این است که در باب تنزیل خصوصا مصداق متیقن تنزیل – که واژه «بمنزله» استفاده شده است- بین منزّل و منزّل علیه دوئیت وجود دارد. یعنی منزِّل خود اعتراف می کند که منزَّل غیر از منزَّل علیه است اما در عین حال آن را نازل منزله آن قرار می دهد یعنی می گوید همان حکمی که در منزَّل علیه وجود دارد در منزَّل نیز وجود دارد. علت این است که تنزیل شیئی منزله خودش غلط است همان طور که تشکیل قضیه تنزیل در صورت وحدت منزَّل و منزَّل علیه غلط است، چون در تشکیل قضیه باید موضوع و محمول متفاوت باشند برخلاف باب حکومت. جمله «ولد العالم عالم» به این معناست که ولد عالم مصداق عالم است اگر چه در لب و ثبوت دوئیت دارند و به همین دلیل متکلم ناچار شده توضیح دهد و آنها را متحد بداند. برخلاف باب تنزیل که متکلم اعتراف می کند منزَّل و منزَّل علیه مغایر یکدیگر هستند.
بر این مطلب اثر دیگری بار می شود و آن این که در باب حکومت اسراء حکم و تعدد حکم نداریم بلکه همان حکم حاکم در محکوم نیز بار می شود اما در تنزیل دو حکم و دو جعل وجود دارد. حکم منزَّل علیه شامل حکم منزَّل نمی شود. از اول هم در مراد جدی نبوده بلکه بعد از تنزیل شارع یکی را نازل منزله دیگری قرار می دهد. در حالی که در حکومت مراد مولی این است که محکوم از ابتدا حکم حاکم را داشته است.
با توجه به بیانات می توان گفت اصلا باب تنزیل ارتباطی به باب حکومت ندارد و حتی در برخی موارد هم با هم تصادق ندارند. بنابراین مواردی را که بزرگان فرموده اند تنزیل اثر حکومت دارد در واقع تنزیل نیست بلکه حکومت تنزیلیه است و گرنه در مورد مثال قدر متیقن تنزیل یعنی «ماء الحمام بمنزله الماء الجاری» هیچ کس قائل به حکومت نشده است.
نتیجه این که تنزیل دو قسم است:
• تنزیل اثباتی که با واژه «بمنزله» استعمال می شود. این نوع تنزیل هیچ ربطی به باب حکومت ندارد. مرحوم سید نیز که تنزیل را در مقابل حکومت، ورود و تزاحم قرار داده است مثال «التیمم بمنزلة الوضوء» را ذکر کرده است.
• تنزیل ثبوتی که به نحو هوهویت است و تنزیل حقیقی نیست بلکه حکومت تنزیلی است.

[مسعود عطار منش]

در مقام تکمیل فرمایش استاد شب زنده دار حفظه الله باید به این سئوال پاسخ داد که ثمرۀ این تفکیک چیست ؟
یکی از ثمراتی که برای این بحث قابل ذکر است بحث تغییر سیاق است و اما توضیح ذلک :
دلیل محکوم بعد از آمدن دلیل حاکم دارای ظهوری غیر از ظهور  سابق می شود چون دلیل حاکم ناظر به لفظ دلیل محکوم بوده و مراد استعمالی (به اصطلاح مشهور)  را تغییر می دهد و این تغییر ظهور گاه در سیاق دلیل محکوم اثر می گذارد و مثلا اگر در صدر دلیل محکوم حکم دیگری برای آن موضوع بیان شده باشد ممکن است آن حکم نیز به قرینۀ سیاق بر همان موضوع تغییر یافته مترتب شود بخلاف تنزیل که تاثیری در ظهور دلیل ایجاد نمی کند چون ناظر به تفسیر الفاظ دلیل نمی باشد .
بعنوان مثال در آیۀ شریفۀ :
يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلاَدِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَ إِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَ لِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ
بحث است که  آیا اولاد  با واسطه مثل نوه را نیز می توان با اطلاق اولادکم مشمول آیه دانست یا خیر . برخی توهم کرده اند که چون در ذیل آیه که بحث حاجب شدن ولد برای ابوین را مطرح می کند (و لابویه لکل واحد منهما السدس مما ترک ان کان له ولد) و ما  از خارج می دانیم که این حکم ِحاجب شدن ، شامل ولد بلا واسطه و با واسطه هم می شود پس سیاق اقتضا می کند در صدر آیه هم اولادکم به معنای اعم از اولاد با واسطه و بلا واسطه باشد .
و لکن باید دانست این استدلال به سیاق زمانی درست است که آن دلیلی که حجب را نسبت به ولد با واسطه توسعه می دهد بنحو حکومت باشد و ظهور و مراد استعمالی آیه را تغییر دهد تا صدر آیه نیز به قرینۀ سیاق تغییر کند و لکن اگر لسان دلیل توسعه دهنده بنحو تنزیل باشد تصرفی در ظهور آیه نکرده و سیاق مذکور ایجاد نمی شود .