«تقریر» معنای روایت رسول گرامی اسلام در مورد تاخیر نماز عشا

[سید رضا حسنی]

یکی از روایاتی که که در بحث صلاه و در مساله اوقات نماز عشا مطرح می شود موثقه ی سماعه است . 

الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص:
لَوْ لَا أَنِّي أَخَافُ أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِي لَأَخَّرْتُ الْعَتَمَةَ إِلَى ثُلُثِ اللَّيْلِ وَ أَنْتَ فِي‏ رُخْصَةٍ إِلَى‏ نِصْفِ‏ اللَّيْل‏
:.در معنای این روایت دو احتمال وجود دارد که هر کدام در برداشت از وقت نماز عشاء تاثیر دارند .اینک این دو احتمال را  با ذکر قرائن برای هر احتمال ذکر می کنیم :

1.لاخرت در این روایت یعنی اینکه حضرت می فرمایند اگر برای مردم سخت نبود اول وقت عشا را ثلث لیل قرا ر می دادم .این برداشت از روایت چند قرینه دارد :

الف : لفظ اخرت ظهور در معنای اخرت وقتها دارد لذا ظاهر کلام این احتمال را تقویت می کند کما قال الاستاذ الشهیدی حفظه الله .

ب : در روایات دیگری به این مضمون وارد شده است که معنای آن ها بدون شک معنای اخرت وقتها را می رساند مانند :
عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ لَوْ لَا نَوْمُ‏ الصَّبِيِ‏ وَ عِلَّةُ الضَّعِيفِ لَأَخَّرْتُ الْعَتَمَةَ إِلَى ثُلُثِ اللَّيْلِ.این روایت با توجه به اینکه حضرت مشقت امت را در این قرار داده اند که بجه می خوابد .به این دلیل که بجه خوابش می برد اول وقتش را ثلث لیل قرار نمی دهم .

روایت دیگر به این مضمون از عایشه نقل شده است که : اعتم رسول الله ذات لیله حتی عامۀ الیل فقال : إنّه لوقتها لولا ان أشقّ علی أمّتی .معلوم است که منظور حضرت قرار دادن اول وقت عشاء است .نه آخر آن .

ج: قریب به اتفاق فقها همین برداشت را از روایت کرده اندو برداشت دیگری نقل نشده است .{این قرینه خوبی نیست و مورد قبول نیست }

2.احتمال دوم : اینکه معنای کلام رسول گرامی اسلام این باشد که : لجعلت آخر وقتها .یعنی اگر برای مردم سخت نبود آخر وقت عشا ء را ثلث لیل قرار می دادم و بعد از آن دیگر تاخیر جایز نبود .قرینه ای که بر این احتمال می توان ذکر کرد ادامه ی روایت است .حضرت در ادامه می فرمایند : و انت فی رخصه الی نصف الیل .معلوم است که به ماقبل ارتباط دارد .

قرینه ی دیگر نیز از روایت دیگر ی که از پیامبر گرامی اسلام نقل شده است می توان استفاده کرد .
عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِي لَأَخَّرْتُ‏ الْعِشَاءَ إِلَى نِصْفِ اللَّيْلِ.حضرت می فرمایند اگر برای امت من سخت نبود آخر وقت عشاء را نصف لیل قرار میدهم .مفهومش می رساند که حضرت تا بعد از نصف لیل نیز اجازه داده اند برای نماز عشاء تا اینکه برای مردم سخت نباشد .زیرا ممکن است کسانی به خاطر عذر یا مشغله ای تا نصف شب نتوانند نماز عشا بخوانند .از این روایت می توان استفاده کرد که روایت محل بحث نیز در مقام بیان آخر وقت عشاء می باشد .

گفته نشود که این روایت بر احتمال اول نیز قرینه می شود.زیرا بسیار بعید است که نبی اکرم اول وقت عشاء را نصف لیل قرار دهند .

[محمدجواد]

با تشکر از تحقیق ارزنده شما
با در نظر گرفتن مجموع ادله و به جهت تحفظ بر ظاهر آنها، بعید نیست که گفته شود چند نوع مشقت بوده و بعضی از روایات ناظر به یک مشقت و برخی دیگر ناظر به مشقت دیگر بوده اند. یک مشقت در ابتداء نماز عشاء بوده است و یک مشقت در انتهاء نماز عشاء. ظاهر روایت لَأَخَّرْتُ الْعَتَمَةَ إِلَى ثُلُثِ اللَّيْلِ وَ أَنْتَ فِي‏ رُخْصَةٍ إِلَى‏ نِصْفِ‏ اللَّيْل‏ همانطور که شما هم فرمودید با در نظر گرفتن صدر و ذیل آن مشقت در آخر وقت عشاء است. یعنی اگر مشقت نبود آخر وقت عشاء ثلث لیل بود لیکن به خاطر لزوم مشقت، آخر وقت عشاء نصف لیل قرار داده شد. به تعبیر دیگر: به قرینه «انت فی رخصه الی نصف الیل» از ظهور «أخرت» رفع ید کرده و آن را به «جعلت آخر وقت العتمه» حمل کنیم.
مشقت دیگر در ابتداء وقت عشاء است. حضرت می فرماید اگر مشقت نبود ابتداء وقت عشاء را ثلث شب طبق بعضی روایات یا نصف شب طبق بعضی روایات دیگر قرار می دادم. ظاهر روایاتی که جمله« و انت فی رخصة الی نصف الیل» را ندارند این معناست. مثل روایت:الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِي لَأَخَّرْتُ الْعِشَاءَ إِلَى ثُلُثِ اللَّيْلِ‌وَ رُوِيَ أَيْضاً إِلَى نِصْفِ اللَّيْلِ‌.
یا روایت:  وَ فِي الْعِلَلِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ «2» بْنِ سَعِيدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقَرَوِيِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِي- لَأَخَّرْتُ الْعِشَاءَ إِلَى نِصْفِ اللَّيْلِ.
بنابراین به جهت تحفظ به ظهور همه روایات این معنا نزدیک به ذهن است ووجهی ندارد که همه روایات را ناظر به یک نوع مشقت بدانیم بلکه شاید هر دو نوع مشقت در کلام و بیان حضرت رسول مطرح شده است و حضرت باقر هر دو آنها را به ابوبصیر نقل کرده است.