«مقاله» جمع آوری اقوال قدما در مسأله معیار غروب خورشید

[mr.modarresi]

بحث از معیار غروب خورشید، از دیرباز میان فقها مورد اختلاف بوده که این اختلاف، ناشی از اختلاف در مفهوم یا مصداق شناسی غروب نیست، بلکه از اختلاف روایات در این زمینه سرچشمه می گیرد؛ برخی از روایات، معیار غروب را مخفی شدن قرص خورشید و برخی دیگر معیار  آن را زوال حمره مشرقیه بیان نموده اند. همین اختلاف در روایات و کثرت سوال راویان از ائمه طاهرین(ع) پیرامون معیار غروب خورشید، خود گواهی بر اختلافی بودن این مسأله حتی در زمان معصومین(ع) است. هر چند بنا به نقل مرحوم شیخ طوسی، قاطبه اهل سنت، بر این عقیده بوده اند که معیار غروب خورشید، مخفی شدن قرص است و این خود، احتمال تقیه ای بودن روایات موافق با آن ها را بالا می برد که بحث در این زمینه، در راستای موضوع این نوشتار نمی باشد.

بررسی معیار غروب خورشید، در چهار بحث مهم تاثیرگذار است، انتهای وقت نماز عصر، ابتدای وقت نماز مغرب، ابتدای جواز افطار صوم و ابتدای افاضه و کوچ از عرفات. بنابراین بحث از اینکه آیا مراد از غروب، همان غروب عرفی و مخفی شدن قرص خورشید است یا می تواند غروب یک حقیقت شرعیه داشته باشد، بحثی پرفایده است که در این نوشتار کلام قدمای از فقها و نظرات ایشان پیرامون این موضوع، دسته‌بندی و به خواننده  محترم عرضه می گردد.

به طور کلی می توان کلام فقهای متقدم را پیرامون معیار غروب خورشید به دو نظریه تقسیم کرد:

نظریه اول: معیار غروب را استتار قرص خورشید است

قائلین این نظریه عبارتند از: قاضی نعمان مغربی، ابن جنید، شیخ صدوق، سید مرتضی، سلار، ابن زهره و محقق حلی

البته تعابیر قائلین به این نظریه یکسان نیست، برخی صرفاً به ملاک بودن استتار قرص اشاره کرده و برخی دیگر هرچند ملاک را همان استتار قرص می دانند، اما با این حال در مواردی که احتمال می رود استتار قرص به خاطر کوه یا غبار یا ابر باشد، زوال حمره مشرقیه را به عنوان اماره یقینی بر استتار قرص گرفته اند، هر چند آنچه مهم است، تحقق استتار قرص است.

نظریه دوم: ملاک غروب، زوال حمره از جانب مشرق است

قائلین این دسته عبارتند از: کلینی، ابن عقیل، شیخ مفید، ابوصلاح حلبی، شیخ طوسی، ابن حمزه، ابن ادریس

طرفداران این نظریه، پیرامون روایاتی که معیار غروب را استتار قرص خورشید معرفی نموده، گفته اند: این روایات، ناظر به رسیدن قرص خورشید به درجه ای از افق است که دیگر نور آن به جانب مشرق منعکس نشود.

تفاوت نظریه دوم با اماره بودن زوال حمره مشرقیه که در ذیل نظریه اول مطرح شد، این است که طبق نظریه دوم، زوال حمره موضوعیت دارد و هر چند شخص یقین به استتار قرص داشته باشد، اما همچنان مجوز دخول در نماز و یا افطار را ندارد؛ اما بنابر نظریه اماره بودن زوال حمره مشرقیه، زوال حمره صرفا به عنوان طریقی یقینی قلمداد می شود و چنانچه از راه دیگری یقین به استتار قرص پیدا شود، حکم به جواز دخول در نماز و جواز افطار می شود.

تمییز اینکه یک فقیه طرفدار نظریه اماره بودن زوال حمره مشرقیه است یا موضوعیت داشتن آن، کاری دشوار است و در این نوشتار این قضاوت صرفا بر اساس ظاهر تعابیر فقهاء انجام شده است.

  

با توجه به قائلین ذکر شده، در می یابیم که هر دو نظریه، از شهرت برخوردار است و نمی توان یکی از آن دو را -لا اقل در منابع تحقیق شده-، اشهر دانست. در حالی که محقق حلی در شرایع قول به استتار قرص را اشهر دانسته است.[1]

اما به هر حال، ادعای اجماعی که قاضی نعمان مغربی در کتاب دعائم الاسلام[2]و محقق حلی در کتاب معتبر[3]نموده اند، صحیح نیست و اختلاف فقها، خلاف این ادعا را گواهی می دهد. مگر اینکه بگوییم مراد ایشان از اجماع، این است که فقها در اینکه ابتدای وقت مغرب غروب شمس است، اختلاف ندارند، و آنچه مورد اختلاف است، تفسیرشان از غروب است.

---

[1]- الغروب باستتار القرص و قيل بذهاب الحمرة من المشرق و هو الأشهر (شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام/ج‌1/ص51)

[2]- إذا غاب القرص فذلك أول وقت صلاة المغرب و هو إجماع (دعائم الإسلام/ج‌1/ص138)

[3]- أول وقت المغرب عن غروب الشمس و هو إجماع العلماء (المعتبر في شرح المختصر/ج‌2/ص40)