جمع آوری اقوال متاخرین پیرامون نماز در مکان های غیر مستقر

[mr.modarresi]

مقدمه
بدون شک استقرار نمازگزار در هنگام قیام و تمکن او بر اتیان نماز به صورت مستقر در حال اختیار از شرایط نماز است. اما یکی از شرایطی که در مکان نمازگزار در عبارات و فتاوای فقهاء به چشم می خورد، استقرار مکان نمازگزار است که این بحث در کتب فقهی، در ذیل بحث قبله مطرح شده است. ظاهر برخی از این عبارات در این است که استقرار در مکان مصلی، شرطی مستقل و غیر از شرطیت استقرار خود مصلی است.
تفاوت این دو شرط در جایی مشخص می شود که شخص بالفعل تمکن بر استقرار و قیام دارد، لکن در مکانی قرار گرفته که در معرض حرکت و اضطراب است. کسانی که استقرار در مکان را شرط می دانند، بر این نظرند که نماز چنین کسی، هر چند بالفعل استقرار دارد، اما به خاطر عدم استقرار مکان، باطل است.
فروعاتی که ثمره این اختلاف در آن به چشم می خورد، نماز در کشتی، نماز بر مرکب، نماز در محمل، نماز بر رفّ(طاقچه)، نماز بر أرجوحه(تاب) و نماز بر تخت محمول است که در کلام فقهاء مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. هر چند ثمره این بحث محدود به موارد فوق نیست و موارد بیشتری را می توان به این موارد اضافه نمود که از مصادیق امروزی آن، نماز در قطار، هواپیما و ... است.
البته اختلاف فقهاء در حکم نماز در مکان های فوق، صرفا به مسأله شرطیت استقرار در مکان مصلی مربوط نمی شود و اختلاف بر سر مصادیق و اینکه در چه مواردی استقرار وجود دارد نیز سبب اختلاف حکم شده است.
از توضحات فوق، مشخص می شود که بحث پیرامون شرطیت استقرار در مکان مصلی و بررسی کلام فقهاء در این باب، دارای ثمرات متعدد فقهی است که لازم است کلمات فقهاء در این مسأله مورد بررسی قرار گیرد. البته در این میان، بررسی عبارات متأخرین، دارای اهمیتی دو چندان است، چرا که با بررسی عبارات ایشان به وضوح فهمیده می شود که این دوران، زمان تنقیح شرطیت استقرار در مکان مصلی به عنوان شرطی مستقل است. لذا بسیار مهم است که ادله و استدلال های ایشان با دقت بیشتری مورد بررسی قرار گیرد.
نوشتار پیش رو، جستاری در کلام متاخرین فقهاء (از زمان مرحوم علامه حلی(متوفی:726 ه.ق) تا زمان ملامهدی نرافی(متوفی:1245ه.ق) است که به بررسی شرطیت استقرار در مکان مصلی در کلام ایشان پرداخته است و امید است مورد استفاده خواننده محترم قرار گیرد.
 بررسی اجمالی اقوال در استقرار مکان مصلی
همانطور که در مقدمه بیان شد، بررسی کلام متأخرین از این جهت که دوران تنقیح شرطیت استقرار در مکان مصلی است، اهمیتی دو چندان دارد. هر چند بحث پیرامون مواردی مانند نماز در کشتی یا بر مرکب یا بر رفّ(طاق معلق) و ... که برخی متأخرین، در ذیل فروعات شرطیت استقرار مطرح نموده اند، در بین قدماء نیز مورد بحث بوده است، اما به هر حال دوران تنقیح شرطیت استقرار در مکان مصلی، به زمان متأخرین باز می کرد و کلام قدماء خالی از آن است.
 به جرأت می توان ادعا کرد اولین کسی که متعرض شرطیت استقرار در مکان مصلی به عنوان شرطی مستقل شده، مرحوم فخرالدین در ایضاح الفوائد است. ایشان بر ادعای خود سه دلیل اقامه نموده است. دلیل اول ایشان آیه ]حافظوا علی الصلوات[[1]است با این بیان که مراد از تحفظ، تحفظ از مبطلات و مفسدات باشد و نماز در مکان نامستقر در معرض فساد است. دلیل دوم ایشان، روایت «جعلت لی الأرض مسجداً»[2]است که ایشان برای أرض، موضوعیت قائل شده و صدق آن بر مواردی مانند کشتی، مرکب، تاب و ... را اشکال کرده است. و دلیل سوم ایشان یقینی نبودن بقاء استقرار در مکان های غیر مستقر است.
ادله ایشان در بین عموم فقهاء بعدی، مورد پذیرش قرار نگفته و کسانی همچون صاحب مدارک که متعرض کلام فخرالدین شده اند، در ادله ایشان مناقشه نموده اند. البته این به معنای انکار شرطیت استقرار نیست و ظاهر عبارت فقهایی چون شهید اول، شهید ثانی، محقق کرکی و محقق اردبیلی و صاحب حدائق(قدس سرهم)  در پذیرش این شرط است، هر چند تصریحی به شرطیت آن در کلام غیر فخرالمحققین! به چشم نمی خورد. البته برخی هم مانند صاحب مدارک شرطیت آن را نپذیرفته و ملاک را استقرار خود مصلی دانسته اند.

---

[1]- بقره/139
[2]- من لا يحضره الفقيه/ج‌1/ص240