مفاد قاعده ی من ادرک :توسعه در وقت یا امتثال

[سید رضا حسنی]

مفاد قاعده ی من ادرک: توسعه در وقت یا امتثال

  اصل قاعده در بین اصحاب مورد قبول است و لکن در  حقیقت مفاد آن ( اینکه آیا مفاد آن توسعه در وقت است و یا توسعه در مقام امتثال است) اختلاف وجود دارد. حال به بیان اقوال در مورد مفاد این قاعده می پردازیم :

1.توسعه در مقام امتثال

برخی قائل هستند که مفاد قاعده من ادرک توسعه در مقام امتثال است . یعنی شارع مقدس در دو فرد اختيارى و اضطرارى نماز توسعه داده است .[1]

در این فرض روایات من ادرک حاکم بر روایت لاتعاد خواهد بود . چرا که مفاد روایت لاتعاد این است که نمازی که اختیارا در خارج از وقت خوانده شود باید اعاده شود و لکن این روایت به نحو حکومت می گوید حتی اگر نمازی به نحو اختیاری در زمانی خوانده شود که قسمتی از آن خارج از وقت خوانده می شود تکلیف شارع امتثال شده است و نیازی به اعاده ی آن نمی باشد .به بیان دیگر , ادراک رکعتی از نماز به منزله ی ادراک تمام صلاه شمرده شده است و هیچ تنزیلی نسبت به وقت صورت نگرفته است .

بیان دیگری از این نظریه : دلالت روایات من ادرک بر توسعه در مقام امتثال , بدین صورت است که تنها , وجوب اتمام نماز را می رسانند و هیچ دلالتی بر توسعه ی وقت نمی دهند .[2]یعنی تنها دلالت روایات من ادرک ,این است که  این نوع از نماز را ( که مقداری از آن در وقت و مقداری در خارج وقت است ) حکما نازل منزله ی نماز خوانده شده می کنند و هیچ دلالتی بر توسعه ی وقت ندارد .[3]

طبق این نظریه , قاعده ی من ادرک مجوّز تاخیر اختیاری نماز نیست بلکه مختص به حالت اضطرار می باشد . یعنی مفاد آن توسعه ی وقت نیست تا اینکه جواز تاخیر اختیاری اتیان نماز تا آن زمان را برساند .

2.توسعه در وقت

یکی از دلایلی که می توان برای این نظریه مطرح کرد روایتی است که بدین شکل نقل شده است :« من أدرك ركعة من الوقت فقد أدرك الوقت».البته این روایت با این لفظ در هیچ یک از منابع روایی شیعه و سنی وارد نشده است لکن بدین مضمون در کتاب صحیح بخاری نقل شده است .[4]

دو نظریه  در توسعه ی در وقت مطرح شده است  :

1.برخی مفاد روایات من ادرک را توسعه در وقت می دانند .بدین معنا که  شارع در واقع وقت اتیان نماز را توسعه داده است .بدین صورت که تاخیر اختیاری نماز تا آن زمان جایز است .مرحوم امام خمینی رحمه الله این نادرست بودن این احتمال را  قطعی می دانند. لکن از خلاف نقل می کنند که به برخی از اصحاب از علمای امامیه نسبت داده شده است .[5]

2.توسعه در وقت مخصوص مضطر شده باشد .یعنی کسی که مضطر به خواندن نماز در آن زمان بوده است وقت نماز برای او توسعه یافته است .این توسعه ی در وقت , شامل کسی که با سوء اختیار خودش مضطر به خواندن نماز در آن وقت شده است نیز می شود .فرق این نظریه با نظریه قبل این است که این نوع از توسعه ی در وقت مجوّز تاخیر اختیاری نماز تا آن وقت نیست .

 

---

[1] . قواعد فقهيه (بجنوردى، سيد محمد)، ج‌2، ص 362.
[2] . أحكام الصلاة (لشيخ الشريعة)، ص:100.
[3] ونهاية التقرير،للبروجردی . ج‌1، ص 105.
 
[4] .صحیح بخاری ج 1 ص 151.
[5] . و هذا الاحتمال مقطوع الخلاف و ان كان يظهر من الخلاف احتماله عند الأصحاب، قال فيمن صلى الفجر ركعة أو العصر كذلك ثم طلعت أو غربت الشمس: انه يكون مؤديا و انه أدرك الصلاة جميعا في وقتها، دليلنا إجماع الفرقة المحقة، فإنهم لا يختلفون في ان من أدرك ركعة من الفجر قبل طلوع الشمس يكون مؤديا في الوقت، و انما اختلفوا في ان هذا هل هو وقت اختيار أو وقت اضطرار، و اما انه وقت الأداء فلا خلاف بينهم فيه.       كتاب الخلل في الصلاة، ص 87.

[منتظرالقائم]

آیا قاعده من ادرک شامل نمازی که قسمتی از آن قبل از وقت خوانده شده میشود؟إذا علم‌ أن الوقت قد دخل و هو في الصلاة، فالمشهور أن صلاته صحيحة، لكن الأحوط لزوما إعادتهامنهاج الصالحين (للخوئي)، ج‌1، ص: 134‌
ولى اگر در بين نماز بفهمد وقت داخل شده، يا بعد از نماز بفهمد كه در بين نماز وقت داخل شده، نماز او صحيح است.رساله توضيح المسائل (بهجت)؛ ص: 126

[سید رضا حسنی]

آیا قاعده من ادرک شامل نمازی که قسمتی از آن قبل از وقت خوانده شده میشود؟إذا علم‌ أن الوقت قد دخل و هو في الصلاة، فالمشهور أن صلاته صحيحة، لكن الأحوط لزوما إعادتهامنهاج الصالحين (للخوئي)، ج‌1، ص: 134‌
ولى اگر در بين نماز بفهمد وقت داخل شده، يا بعد از نماز بفهمد كه در بين نماز وقت داخل شده، نماز او صحيح است.رساله توضيح المسائل (بهجت)؛ ص: 126

 احکامی که از مرحوم آقای خویی و اقای بهجت نقل شد صحیح است و بسیاری از فقها نیز هم نظر با این جواب ها هستند و لکن فراموش نشود که صحت نماز های مذکور (نمازی که قسمتی از آن قبل از وقت خوانده شده است )به دلیل قاعده ی من ادرک نیست زیرا روایات قاعده ی من ادرک تماما در مورد جایی است که قسمتی از نماز خارج از وقت خوانده شود و دلیل اصلی قاعده ی من ادرک که همان تسالم اصحاب می باشد نیز فقط در همین حد (نمازی که حداقل یک رکعت  اول از آن در وقت و ادامه اش در خارج از وقت خوانده شود )می باشد .دلیل مساله ای که ذکر شد روایت اسماعیل بن رباح است که اگر چه توثیق خاصی ندارد ولی مروی عنه صفوان است و مورد قبول واقع می شود .در روایت نیز مثل همین مساله را از امام صادق علیه السلام سوال می کند و حضرت در جواب می فرمایند نمازت صحیح است .هیچ ارتباطی به قاعده ی من ادرک ندارد.