استدلال به وجدان در مباحث علمی، نکته‌ها و نقدها

[مخبریان]

خطاپذیری وجدانیات

در بحث حجیت قطع

مرحوم آخوند حجیت قطع را به معنای وجوب عقلی متابعت تکلیف مقطوع گرفته‌اند. یکی از اشکالاتی که بر ایشان مطرح است این است که علت این که معنای حجیت قطع را وجوب عمل گرفته‌اند، جز این نیست که دیده‌اند اگر کسی مخالفت قطع نماید، مستحق عقوبت است؛ زیرا [دو مسأله می‌تواند منشأ عمل انسان شود:

• داعی درونی در مثل دستورات اخلاقی یا صرف حسن عقلی:] واقعیت این است که انسان‌ها به خاطر دستورات اخلاقی کاری را انجام نمی‌دهند حتی جایی که به دیگران کمک می‌کنند.
  
• [ترس از عقوبت:] انسان‌ها دائماً به این خاطر کاری را انجام می‌دهند که منفعت داشته باشد یا ترکش ضرر داشته باشد. این مطلب در فلسفه هم مطرح شده است. اگر کسی امانت را به صاحبش برمی‌گرداند، به این خاطر نیست که عقل حکم به وجوب رد امانت می‌کند، بلکه به این خاطر است که اگر امانت را رد نکنیم، آبرویمان از بین می‌رود یا زندان می‌رویم. البته مراد از ضرر لزوماً خصوص ضرر دنیوی قطعی نیست، بلکه ضرر احتمالی یا اخروی هم می‌تواند منشأ عمل انسان شود.
  

پس وجه کلام آخوند، این است که در مخالفت تکلیف مقطوع، استحقاق عقوبت هست. در حالی که در مباحث قبلی بیان شد که هیچ ملازمه‌ی عقلی بین وجوب متابعت مولا و استحقاق عقوبت از سوی آن مولا نیست. ممکن است اطاعت مولا واجب باشد؛ اما عقوبت او هم قبیح باشد.

اشکال: اگر کسی وجدان نماید که همه‌ی کارهایی که انجام می‌دهد برای ترس از عقوبت نیست و برخی از کارها را به خاطر حسنشان یا حکم عقل انجام می‌دهد، ولو عقوبتی در کار نباشد، اشکال شما صحیح نخواهد بود؛ زیرا دیگر نمی‌توان گفت که آخوند وجوب متابعت را مطرح کرده تا به استحقاق عقوبت برسد.

پاسخ: وجدانیات دو قسم است: خطاپذیر و خطاناپذیر و این درک وجدانی که شما گفتید داخل در خطاپذیرهاست. (مثال برای وجدانیات خطاپذیر: کسی احساس گرسنگی می‌کند، این که احساس گرسنگی می‌کنید، وجدانی است و خطاناپذیر است اما گرسنگی را هم وجدان می‌کنید اما خطاپذیر است وممکن است اصلاً گرسنه نباشید. به طور واضح برخی کسانی که پایشان قطع شده است، گاهی احساس می‌کنند که پایشان می‌خارد با این که اصلاً پایی ندارند. احساسشان واقعی است اما خارش پا خطاپذیر است) وقتی این وجدان خطاپذیر باشد، حتی اگر کسی چنین وجدانی نماید، نمی‌تواند آن را در استدلال علمی وارد نماید؛ زیرا وجدان شخصی اوست و بحث علمی شخص‌محور نیست.

---

برگرفته از دروس خارج اصول فقه استاد سید محمود مددی، بحث سایر معانی ذکر شده در حجیت در ذیل مباحث حجیت قطع،
جلسه‌ی 11، 11 مهر 1401.