نکته علمی: بازگشت وجوب تخییری به وجوب مشروط

[مسعود عطار منش]

تصویر خوبی ارائه دادید.
اما اولا استناد این تصویر به حضرت استاد کمی مشکل است (منکرش نمی‌شوم، اما مشکل است).
و ثانیا، کسی که از دو اراده‌ی مولی تخطی کند، هر چند که آن دو اراده به خاطر تحصیل غرض واحدی بوده باشد، بالاخره دو بار جرأت بر ترک امر مولی کرده است.
مثالش هم جایی است که دو حکم متفاوت در عرض هم به خاطر تحصیل غرض واحدی از ناحیه‌ی مولی صادر شود. فرض کنید شخصی به عبدش دستور دهد که «قاشق بیاور» و «چنگال بیاور» و هر دو جهت رفع گرسنگی شخص لازم است. درست است که هر کدام از این دو فوت شود، غرض واحدی فوت می‌شود، اما در هر صورت دو دستور و دو اراده وجود دارد و عبد هر کدام را که تخطی کند، جسارت و جرأت جدایی در مقابل مولایش به خرج داده است، هر چند که یک غرض بیشتر فوت نشده باشد، یا اصلا هیچ غرضی فوت نشده باشد.
البته از آنجایی که بحث در این مرحله وجدانی است، در صورتی که انکارش کنید، پاسخی نخواهم داشت، اما تصور حقیر این است که طبق مبنای حضرت استاد، در چنین مثال‌هایی طبیعتا باید قائل به دو استحقاق عقاب باشند.

امروز مورخ 9 بهمن استاد تصریح فرمودند این دو واجب مشروط روحا یک هدف از مولا را دنبال می کنند و تنها یک هدف از مولا فوت می شود لذا تعدد عقاب ندارد و بنده خیال می کنم این با آن چه بنده به استاد نسبت دادم که مولا متصدی تحصیل یک غرض شده است یکی است ؛ ایشان همچنین می فرمودند این گونه نیست که دو واجب مشروط بعد از تحقق شرط از مشروط بودن بیافتند بلکه کما کان مشروط اند یعنی کما کان مولا می گوید یا عدم الشرط یا ایجاد الجزاء و به تعبیری اگر عدم الشرط را نیاوردی جزا را بیاور و بالعکس و حتی عند ترک هر دو هم با بیان شارع همین است .
البته بنده در این مباحث تصوری غیر تصور ایشان دارم و مفصل هم با استاد بحث کردیم ولی بهر حال استاد این گونه فرمودند .
آنچه به ذهن ناقص بنده می رسد عبارت از این است که روج واجب تخییری با واجب مشروط متفاوت است هر چند بلحاظ تعبیری بتوان واجبات تخییری را به نحو مشروط بیان کرد . این که استاد می فرمایند در واجب تخییری شارع می گوید اگر الف را نیاوردی ب را بیاور و اگر ب را نیاوردی الف را بیاور اگر چه تعبیر خلاف واقعی نیست ولی این تعبیر در واقع از ناجیه مولویت مولا صادر نشده است بلکه از جنبه ارشادیت وی است یعنی در مقام امتثال اگر قرار نیست با الف امتثال کنی با ب امتثال کن و اگر قرار نیست با ب امتثال کنی با الف امتثال کن ولی علی ای حال چه با الف امتثال کنی چه با ب و چه الف را ترک کنی چه ب را من هیچوقت بما هو مولی دست روی یک عنوان خاص نمی گذارم بلکه دائما می گویم احدهما را بیاور و به عبارت دیگر مولا بما هو مولا می گوید اگر الف را نمی آوری باز هم من احدهما را می خواهم نه این که بما هو مولی ب را بخواهم چون اساسا در این گونه موارد معنا ندارد اراده مولا بخاطر این که عبد یک طرف را انتخاب می کند یا نمی کند تغییر کند در حالی که لازمۀ بیان استاد تغییر اراده مولا در طول اراده عبد است ولی در عین حال مولی بما هو مرشد در مقام امتثال می گوید اگر الف ار نیاوردی ب را بیاور تا احدهما فوت نشده باشد و اگر ب را نیاوردی الف را بیاور تا احدهما فوت نشود لذا این راهنمایی او برای ارشاده به امتثال همان احدهماست و در نتیجه اگر هر دو را ترک کردی دیگری راهی برای ارشاد در مقام امتثال باقی نمانده است و اصلا مولا دیگر حرفی برای گفتن در مقام ارشاد ندارد نه این که هر دو فعلی شود.
خلاصه این که بین مقام مولویت و ارشادیت نباید خلط کرد و ظاهرا در نگاه استاد خلط شده است .
و من هنا یظهر آن واجبات مشروطی که در ظاهر مشروط اند ولی در واقع به تناسبات حکم و موضوع احدهما واجب و مطلوب و محبوب است در واقع واجب تخییری است مثلا اگر مولا گفت اگر مریض شدی باید دارو بخوری به تناسبات عقلائی می فهمیم مطلوب شارع سلامتی است و این سلامتی به این است که یا چلوی مریضی را بگیریم که مریض نشوم یا اگر مریض شدم آن را درمان کنم یعنی برای تخصیل ملاک که همان سلامتی مخیر بین این دو گزینه هستم یعنی قبل از تحقق شرط هم که مریضی است ملاک بقای سلامتی موجود است و قابل استیفاء است ولی در برخی موارد اصلا قبل از تحقق شرط ملاکی نیست که روحش می شود واجب مشروط حال به هر تعبیری بیان شود فرقی نمی کند یعنی مثلا اذا استطعت یجب علیک الحج به تناسبات عقلائی این گونه نیست که مطلوب شارع این باشد که یا کاری کنم که مستطیع نشوم یا اگر مستطیع شدم بروم که در نتیجه لازمه اش این است که جلوگیری از استطاعت هم مصلوب و محصل ملاک بوده باشد و من بتوانم با آن قصد قربت نموده و ثواب و مستحق پاداش شوم وحال آن که اگر کسی اندکی التفات کند می بیند که این چقدر خلاف ارتکاز است که مطلوب شارع این باشد ؛ در حالی که استاد تصریح فرمودند واجبات مشروط هم روحش در واقع مطالبه جامع بین عدم الشرط و وجود الجزاء است که عرض بنده این است و این را در همهم موارد واجب مشروط ملتزم شدند .
و من هنا یظهر در دوران بین تعیین و تخییر همیشه شک ما در استیفاء ملاک است یعنی اگر تعیینی باشد ملاک با طرف دیگر استیفاء نمی شود و اگر تخییری باشد ملاک معلوم با هر دو طرف قابل استیفائ است و با شک در استیفاء ملاک معلوم روی مبانی استاد علی القاعده باید احتیاط کرد ولی اگر به واجب مشروط بر گردد همانطور که در جای خود گفته شده بازگشت شک در تعیین و تخییر به این ست که وجوبی در حالت اتیان الف وجوبی در کار هست یا نه لذا شک در اطلاق وجوب بوده و برائت از آن جاری میشود که البته استاد در عین این که می فرایند واجب مشروط است در عین حال برائت را جاری نمی دانند که توضیحش بماند .