ترکیب‌ها و نام‌گذاری اشیا
نام‌گذاری اشیای مختلف در همه‌ی زبان‌های بشری وجود دارد و انسان در طول تاریخ برای اشیاء، رفتار، صفات و... نام انتخاب کرده است. اما تنوع نیازهای بشر و اشیاء پیرامونش -بلکه بی‌نهایت بودن آنها- مانع از آن می‌شود که برای هر شیئی نام خاص بگذارد؛ لذا برای نام بردن از اشیای پیرامونش به ترکیب اسامی روی‌آورده و سعی کرده است تا با ساخت اسم‌های ترکیبی، اشیای مورد نظرش را مشخص نماید. سه نوع ترکیب اصلی مورد استفاده قرار گرفته است:
ترکیب‌های اضافی: مانند اسب رستم.
ترکیب‌های وصفی: مانند اسب سفید.
ترکیب‌های تقییدی: مانند اسبِ داخل اصطبل. (برای این قسم اسم مناسبی به ذهن نرسید و ممکن است بتوان آن را به دو قسم قبل ملحق کرد.)
در همه‌ی این موارد مفهومی مانند اسب ضمن ترکیب با مفهوم دیگری، محدودتر شده تا نیاز گوینده را برطرف نماید. در واقع مفهومی که با ترکیب ساخته می‌شود، مصادیق محدودتری نسبت به مفهوم اولیه دارد و نسبت بین این دو مفهوم عام و خاص مطلق است. (مثلاً افراد مفهوم «اسبِ سفید»، همگی از افراد مفهوم «اسب» هستند)
با این حال این قاعده کلی نیست و ترکیب‌هایی وجود دارند که وضعیت متفاوتی دارند. مثلاً ترکیب «اسب آبی» اسم برای موجودی غیر از «اسب» است به گونه‌ای که مصادیقِ مفهوم «اسب آبی»، مصداق برای مفهوم «اسب» نیستند. به عبارت دیگر همواره افزودن قید و صفت و مضاف الیه به یک اسم، مفهوم را مقید و مصادیقش را محدودتر نمی‌کند؛ بلکه گاهی مفهوم مباینی می‌سازد.
نمونه‌های عرفی
ترکیب‌هایی مانند «اسب آبی» یا «فرس النهر» در زبان‌ها کم نیستند، در فارسی آدم برفی، آدم آهنی، پول تقلبی، ماشین پلاستیکی، موی مصنوعی، دلار استرالیا، جنگ نرم، دیوار صوتی، طلای سیاه، سال نوری، دشمن فرضی، خرد جمعی، کتاب دیجیتال، پیامبر دروغین و... در استعمالات رایج به کار می‌رود. در این موارد باید دقت کرد که مصادیق عنوان ترکیبی را تنها باید به شکل ترکیبی به کار برد؛ مثلاً مسیلمه، «پیامبر دروغین» هست ولی مسیلمه «پیامبر» (به قول مطلق) نیست.
نمونه‌های فقهی، اصولی و فلسفی
استفاده از این ترکیبات علاوه بر زندگی روزانه، در علوم هم امری رایج است:
1. در مسائل فقهی هم برخی از ترکیبات مورد توجه واقع شده و بر اساس آن مثلاً گفته شده است که حکم طلای سفید غیر از حکم طلا و حکم سگ دریایی غیر از حکم سگ است.
2. در «وضع تعینی» حقیقتاً وضعی در کار نیست (چون هیچ انشایی در کار نیست) لذا از اقسام وضع نیست.
3. «واجب ضمنی» از قبیل «اسب آبی» است. زیرا واجبات ضمنی مصداق واجب نیستند و این عقل است که وجوب فعل مرکب را به واجبات ضمنی تحلیل کرده است. در واقع یکی از واجبات در شریعت، رکوع و سجود نیست، بلکه تنها نماز و حج واجب هستند نه اجزای آنها.
4. «فرد مردد»حقیقتاً فرد نیست و از قبیل «اسب آبی» است. (همچنین «فرد فرضی»)
5. موجودات به حقیقی (مانند درخت، مورچه، سنگ) و اعتباری (مانند ماشین، خانه، کتاب، صندلی، فرش) تقسیم شده‌اند و گفته شده است ماهیت موجودات حقیقی، حقیقی است یعنی حقیقتاً ماهیت دارند؛ اما ماهیت موجودات اعتباری، اعتباری است؛ در حالی که «ماهیت اعتباری» از قبیل اسب آبی است.
6. احکام به وضعی و تکلیفی و احکام تکلیفی به وجوب، استحباب، اباحه، کراهت و حرمت تقسیم شده‌اند؛ در حالی که اباحه، استحباب و کراهت، تکلیف نیستند. (این مورد این خصوصیت را دارد که افراد «حکم تکلیفی»، افراد «حکم» هستند (طبق نظر مشهور که قائلند برای هر فعلی حکمی جعل شده است) اما از افراد «تکلیف» نیستند.)
7. علم به علم تفصیلی و علم اجمالی تقسیم شده است، در حالی که علم اجمالی از قبیل «اسب آبی» است.
8. در فلسفه، علت به علت حقیقی و علت معد تقسیم شده است در حالی که که علت معد علت نیست و از قبیل «اسب آبی» است.
9. در بحث جامع در صحیح و اعم، از چهار نوع جامع سخن به میان آمده است: جامع ذاتی (ماهیت)، جامع عرضی (مثل جامع بین اشیای سفید)، جامع انتزاعی (مثل احدهما) و جامع عنوانی (این که اسمی بر همه‌ی افراد مورد نظر صدق کند اگرچه آن افراد، غیر از آن اسم هیچ حیثیت مشترکی نداشته باشند مثل زید که اسم برای صدها نفر است که غیر از این اسم هیچ حیثیت مشترکی ندارند). جامع عنوانی در حقیقت جامع نیست و از قبیل «اسب آبی» است.
10. وقتی چیزی (مانند یک درخت) را با یکی از حواس خود درک می‌کنیم، صورت ذهنی آن چیز (صورت ذعنی آن درخت) محسوس بالذات و خود آن چیز (درخت خارجی)، محسوس بالعرض است؛ اما «محسوس بالعرض»، واقعاً محسوس نیست و از قبیل اسب آبی است.
برخی مغالطات ناشی از ترکیب‌های اسامی
اما نکته‌ی مهمی که وجود دارد این است که این قبیل ترکیبات در علوم مختلف سبب بروز برخی مغالطات شده است:
1. در بحث صحیح و اعم، برخی گفته‌اند که همین که نماز را می‌توان به نماز صحیح و نماز فاسد تقسیم کرد، نشان می‌دهد که الفاظ عبادات برای اعم وضع شده‌اند؛ اما دقت نشده است که نماز فاسد، «نماز فاسد» است و «نماز» نیست.
نظیر همین مسأله در معاملات در خصوص بیع فاسد یا بیع فضولی وجود دارد و مثلاً «بیع فضولی» «بیع فضولی» است نه بیع.
2. در بحث جامع برای صحیح، گفته شده است که جامع نماز باید به گونه‌ای باشد که در همه‌ی افراد آن وجود داشته باشد، بر این اساس بر برخی جامع‌های ارائه شده، اشکال شده است که این جامع در نماز غرقی وجود ندارد؛ در حالی که نماز غرقی، «نماز غرقی» است نه «نماز»؛ همچنین نماز میت. لذا لزومی ندارد که جامع در آنها وجود داشته باشد و کافی جامع را در افعالی جستجو کرد که نماز به قول مطلق بر آنها صادق باشد.
3. در بحث معنای حرفی، در رد کسانی که معنای حرفی را جزئی دانسته‌اند، معنای حرفیِ موجود در جمله‌ی «سِر من البصرة» به عنوان نقض وارد شده است در حالی که از هر نقطه‌ی بصره که سیر شروع شود، مصداق این نسبت خواهد بود. در پاسخ برخی گفته‌اند که معنای حروف، جزئی اضافی است در حالی که «جزئی اضافی» از قبیل اسب آبی است.
4. در بحث اشتراط علو یا استعلا در صدق امر، برخی استعلا را به این دلیل کافی دانسته‌اند که اگر بچه به پدرش بگوید «به تو دستور می‌دهم برایم فلان چیز را بخری» صحیح است که گفته شود بچه امر کرده است، در حالی که بر این کار «امر بچه» صادق است و صدق «امر» به قول مطلق روشن نیست.
5. در امکان ثبوتی وجوب مشروط این اشکال مطرح شده است که قبل از تحقق شرط، مولا شوقی به مشروط ندارد، پس چطور وقتی شوقی وجود ندارد، وجوب را تشریع می‌کند با این که تشریع وجوب متفرع بر وجود شوق است؟ در خلال بحث، علما متوجه شده‌اند که برخی امور هست که از ما سر می‌زند در حالی که وجداناً به آن شوقی نداریم، مثل شرب دوای تلخ برای بهبود بیماری؛ سؤال جدیدی مطرح شده است که این افعال چطور بدون شوق از ما صادر شده است؟ مرحوم اصفهانی در توجیه این پدیده گفته‌اند که ما دو نوع شوق داریم: شوق نفسانی داریم و هم شوق عقلانی. در شرب دوای تلخ یا دادن پول به زورگیر، عقل می‌گوید که تو که دوست داری خوب شوی یا زنده بمانی، چنین کن. منشأ این شوق ارشاد عقل است. کلام محقق اصفهانی صحیح نیست و «شوق عقلانی» تنها یک اسم است. شوق، رغبت، کشش و تمایل ماست. بعد از ارشاد عقل، شوقی در ما ایجاد نمی‌شود. در واقع عقل سبک و سنگین می‌کند: یا باید مریض باشم یا باید دوای تلخ شرب کنم. می‌بیند که شرب دوای تلخ ضرر یا سختی کمتری دارد، در حالی که واقعاً شوقی وجود ندارد.
6. در تفاوت تعارض و تزاحم، برخی گفته‌اند تزاحم ناشی از اطلاق دلیل است و دائماً به تعارض برمی‌گردد. در پاسخ به آنها، این نقض وارد شده است که گاهی متزاحمین، دو فرد از یک تکلیف هستند، مثلاً مولا فرموده است: «انقذ الغریق» و دو فرد در حال غرق شدن هستند و مکلف قدرت بر نجات هر دو ندارد. این جا که دیگر دو دلیل وجود ندارد که بتوان گفت با هم معارض هستند. در پاسخ به این نقض گفته شده است که همان دلیل، تعارض داخلی دارد؛ پس باز هم تعارض وجود دارد؛ در حالی که «تعارض داخلی» از قبیل اسب آبی است و از مصادیق واقعی تعارض نیست.
روشن نبودن وضعیت برخی ترکیبات
برخی ترکیبات وجود دارند که روشن نیست از قبیل ترکیبات عادی هستند یا از قبیل اسب آبی، مانند «وجود تعلیقی» یا «تعارض غیر مستقر» (یا تعارض بدوی) این موارد نیاز به بررسی بیشتری دارند.
برگرفته از مجموعه درسهای خارج اصول فقه استاد سید محمود مددی
نام‌گذاری اشیای مختلف در همه‌ی زبان‌های بشری وجود دارد و انسان در طول تاریخ برای اشیاء، رفتار، صفات و... نام انتخاب کرده است. اما تنوع نیازهای بشر و اشیاء پیرامونش -بلکه بی‌نهایت بودن آنها- مانع از آن می‌شود که برای هر شیئی نام خاص بگذارد؛ لذا برای نام بردن از اشیای پیرامونش به ترکیب اسامی روی‌آورده و سعی کرده است تا با ساخت اسم‌های ترکیبی، اشیای مورد نظرش را مشخص نماید. سه نوع ترکیب اصلی مورد استفاده قرار گرفته است:
ترکیب‌های اضافی: مانند اسب رستم.
ترکیب‌های وصفی: مانند اسب سفید.
ترکیب‌های تقییدی: مانند اسبِ داخل اصطبل. (برای این قسم اسم مناسبی به ذهن نرسید و ممکن است بتوان آن را به دو قسم قبل ملحق کرد.)
در همه‌ی این موارد مفهومی مانند اسب ضمن ترکیب با مفهوم دیگری، محدودتر شده تا نیاز گوینده را برطرف نماید. در واقع مفهومی که با ترکیب ساخته می‌شود، مصادیق محدودتری نسبت به مفهوم اولیه دارد و نسبت بین این دو مفهوم عام و خاص مطلق است. (مثلاً افراد مفهوم «اسبِ سفید»، همگی از افراد مفهوم «اسب» هستند)
با این حال این قاعده کلی نیست و ترکیب‌هایی وجود دارند که وضعیت متفاوتی دارند. مثلاً ترکیب «اسب آبی» اسم برای موجودی غیر از «اسب» است به گونه‌ای که مصادیقِ مفهوم «اسب آبی»، مصداق برای مفهوم «اسب» نیستند. به عبارت دیگر همواره افزودن قید و صفت و مضاف الیه به یک اسم، مفهوم را مقید و مصادیقش را محدودتر نمی‌کند؛ بلکه گاهی مفهوم مباینی می‌سازد.
نمونه‌های عرفی
ترکیب‌هایی مانند «اسب آبی» یا «فرس النهر» در زبان‌ها کم نیستند، در فارسی آدم برفی، آدم آهنی، پول تقلبی، ماشین پلاستیکی، موی مصنوعی، دلار استرالیا، جنگ نرم، دیوار صوتی، طلای سیاه، سال نوری، دشمن فرضی، خرد جمعی، کتاب دیجیتال، پیامبر دروغین و... در استعمالات رایج به کار می‌رود. در این موارد باید دقت کرد که مصادیق عنوان ترکیبی را تنها باید به شکل ترکیبی به کار برد؛ مثلاً مسیلمه، «پیامبر دروغین» هست ولی مسیلمه «پیامبر» (به قول مطلق) نیست.
نمونه‌های فقهی، اصولی و فلسفی
استفاده از این ترکیبات علاوه بر زندگی روزانه، در علوم هم امری رایج است:
1. در مسائل فقهی هم برخی از ترکیبات مورد توجه واقع شده و بر اساس آن مثلاً گفته شده است که حکم طلای سفید غیر از حکم طلا و حکم سگ دریایی غیر از حکم سگ است.
2. در «وضع تعینی» حقیقتاً وضعی در کار نیست (چون هیچ انشایی در کار نیست) لذا از اقسام وضع نیست.
3. «واجب ضمنی» از قبیل «اسب آبی» است. زیرا واجبات ضمنی مصداق واجب نیستند و این عقل است که وجوب فعل مرکب را به واجبات ضمنی تحلیل کرده است. در واقع یکی از واجبات در شریعت، رکوع و سجود نیست، بلکه تنها نماز و حج واجب هستند نه اجزای آنها.
4. «فرد مردد»حقیقتاً فرد نیست و از قبیل «اسب آبی» است. (همچنین «فرد فرضی»)
5. موجودات به حقیقی (مانند درخت، مورچه، سنگ) و اعتباری (مانند ماشین، خانه، کتاب، صندلی، فرش) تقسیم شده‌اند و گفته شده است ماهیت موجودات حقیقی، حقیقی است یعنی حقیقتاً ماهیت دارند؛ اما ماهیت موجودات اعتباری، اعتباری است؛ در حالی که «ماهیت اعتباری» از قبیل اسب آبی است.
6. احکام به وضعی و تکلیفی و احکام تکلیفی به وجوب، استحباب، اباحه، کراهت و حرمت تقسیم شده‌اند؛ در حالی که اباحه، استحباب و کراهت، تکلیف نیستند. (این مورد این خصوصیت را دارد که افراد «حکم تکلیفی»، افراد «حکم» هستند (طبق نظر مشهور که قائلند برای هر فعلی حکمی جعل شده است) اما از افراد «تکلیف» نیستند.)
7. علم به علم تفصیلی و علم اجمالی تقسیم شده است، در حالی که علم اجمالی از قبیل «اسب آبی» است.
8. در فلسفه، علت به علت حقیقی و علت معد تقسیم شده است در حالی که که علت معد علت نیست و از قبیل «اسب آبی» است.
9. در بحث جامع در صحیح و اعم، از چهار نوع جامع سخن به میان آمده است: جامع ذاتی (ماهیت)، جامع عرضی (مثل جامع بین اشیای سفید)، جامع انتزاعی (مثل احدهما) و جامع عنوانی (این که اسمی بر همه‌ی افراد مورد نظر صدق کند اگرچه آن افراد، غیر از آن اسم هیچ حیثیت مشترکی نداشته باشند مثل زید که اسم برای صدها نفر است که غیر از این اسم هیچ حیثیت مشترکی ندارند). جامع عنوانی در حقیقت جامع نیست و از قبیل «اسب آبی» است.
10. وقتی چیزی (مانند یک درخت) را با یکی از حواس خود درک می‌کنیم، صورت ذهنی آن چیز (صورت ذعنی آن درخت) محسوس بالذات و خود آن چیز (درخت خارجی)، محسوس بالعرض است؛ اما «محسوس بالعرض»، واقعاً محسوس نیست و از قبیل اسب آبی است.
برخی مغالطات ناشی از ترکیب‌های اسامی
اما نکته‌ی مهمی که وجود دارد این است که این قبیل ترکیبات در علوم مختلف سبب بروز برخی مغالطات شده است:
1. در بحث صحیح و اعم، برخی گفته‌اند که همین که نماز را می‌توان به نماز صحیح و نماز فاسد تقسیم کرد، نشان می‌دهد که الفاظ عبادات برای اعم وضع شده‌اند؛ اما دقت نشده است که نماز فاسد، «نماز فاسد» است و «نماز» نیست.
نظیر همین مسأله در معاملات در خصوص بیع فاسد یا بیع فضولی وجود دارد و مثلاً «بیع فضولی» «بیع فضولی» است نه بیع.
2. در بحث جامع برای صحیح، گفته شده است که جامع نماز باید به گونه‌ای باشد که در همه‌ی افراد آن وجود داشته باشد، بر این اساس بر برخی جامع‌های ارائه شده، اشکال شده است که این جامع در نماز غرقی وجود ندارد؛ در حالی که نماز غرقی، «نماز غرقی» است نه «نماز»؛ همچنین نماز میت. لذا لزومی ندارد که جامع در آنها وجود داشته باشد و کافی جامع را در افعالی جستجو کرد که نماز به قول مطلق بر آنها صادق باشد.
3. در بحث معنای حرفی، در رد کسانی که معنای حرفی را جزئی دانسته‌اند، معنای حرفیِ موجود در جمله‌ی «سِر من البصرة» به عنوان نقض وارد شده است در حالی که از هر نقطه‌ی بصره که سیر شروع شود، مصداق این نسبت خواهد بود. در پاسخ برخی گفته‌اند که معنای حروف، جزئی اضافی است در حالی که «جزئی اضافی» از قبیل اسب آبی است.
4. در بحث اشتراط علو یا استعلا در صدق امر، برخی استعلا را به این دلیل کافی دانسته‌اند که اگر بچه به پدرش بگوید «به تو دستور می‌دهم برایم فلان چیز را بخری» صحیح است که گفته شود بچه امر کرده است، در حالی که بر این کار «امر بچه» صادق است و صدق «امر» به قول مطلق روشن نیست.
5. در امکان ثبوتی وجوب مشروط این اشکال مطرح شده است که قبل از تحقق شرط، مولا شوقی به مشروط ندارد، پس چطور وقتی شوقی وجود ندارد، وجوب را تشریع می‌کند با این که تشریع وجوب متفرع بر وجود شوق است؟ در خلال بحث، علما متوجه شده‌اند که برخی امور هست که از ما سر می‌زند در حالی که وجداناً به آن شوقی نداریم، مثل شرب دوای تلخ برای بهبود بیماری؛ سؤال جدیدی مطرح شده است که این افعال چطور بدون شوق از ما صادر شده است؟ مرحوم اصفهانی در توجیه این پدیده گفته‌اند که ما دو نوع شوق داریم: شوق نفسانی داریم و هم شوق عقلانی. در شرب دوای تلخ یا دادن پول به زورگیر، عقل می‌گوید که تو که دوست داری خوب شوی یا زنده بمانی، چنین کن. منشأ این شوق ارشاد عقل است. کلام محقق اصفهانی صحیح نیست و «شوق عقلانی» تنها یک اسم است. شوق، رغبت، کشش و تمایل ماست. بعد از ارشاد عقل، شوقی در ما ایجاد نمی‌شود. در واقع عقل سبک و سنگین می‌کند: یا باید مریض باشم یا باید دوای تلخ شرب کنم. می‌بیند که شرب دوای تلخ ضرر یا سختی کمتری دارد، در حالی که واقعاً شوقی وجود ندارد.
6. در تفاوت تعارض و تزاحم، برخی گفته‌اند تزاحم ناشی از اطلاق دلیل است و دائماً به تعارض برمی‌گردد. در پاسخ به آنها، این نقض وارد شده است که گاهی متزاحمین، دو فرد از یک تکلیف هستند، مثلاً مولا فرموده است: «انقذ الغریق» و دو فرد در حال غرق شدن هستند و مکلف قدرت بر نجات هر دو ندارد. این جا که دیگر دو دلیل وجود ندارد که بتوان گفت با هم معارض هستند. در پاسخ به این نقض گفته شده است که همان دلیل، تعارض داخلی دارد؛ پس باز هم تعارض وجود دارد؛ در حالی که «تعارض داخلی» از قبیل اسب آبی است و از مصادیق واقعی تعارض نیست.
روشن نبودن وضعیت برخی ترکیبات
برخی ترکیبات وجود دارند که روشن نیست از قبیل ترکیبات عادی هستند یا از قبیل اسب آبی، مانند «وجود تعلیقی» یا «تعارض غیر مستقر» (یا تعارض بدوی) این موارد نیاز به بررسی بیشتری دارند.
برگرفته از مجموعه درسهای خارج اصول فقه استاد سید محمود مددی
