کشف ملاک بر اساس مناسبات حکم و موضوع

[رضا اسکندری]

اثبات وجود ملاک می تواند ثمرات متعددی در مسائل فقهی و اصولی داشته باشد و بسیاری از علماء (حتی مثل مرحوم آخوند در کفایه) موارد متعددی را بر اساس وجود ملاک اثبات کرده‌اند اما یکی از مسائل مورد اختلاف در بین علماء طرق کشف ملاک است. برخی مثل مرحوم آقای خویی معتقدند هیچ راهی غیر از وجود یک خطاب فعلی برای کشف ملاک وجود ندارد. برخی دیگر مثل مرحوم نایینی خواسته‌اند از اطلاق ماده حتی در موارد عدم وجود خطاب فعلی، ملاک را کشف کنند!

حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی معتقدند عرف بر اساس مناسبات حکم و موضوع در بسیاری از موارد وجود ملاک را تشخیص می‌دهد و بلکه از نظر ایشان وجود ملاک در مثل موارد تزاحم و عدم قدرت، نه بر اساس اطلاق ادله متزاحمین بلکه بر اساس مناسبات حکم و موضوع است.

حضرت استاد قائنی این مبنا را نپذیرفته‌اند و معتقدند: حکم عقلاء به وجود ملاک در ظرف عدم قدرت نه از باب یک بناء و اصل عملی در مقام شک است بلکه این اساس است که ملاکات تکالیف‌شان برایشان روشن است. مثلا ملاک در لزوم نجات غریق، حفظ نفس محترم است که روشن است بر قدرت متوقف نیست. پس این طور نیست که عقلاء در موارد شک در ملاک، بر وجود ملاک بنا بگذارند و این صرفا ادعایی است که شاهدی ندارد. اما ملاکات تکالیف شرعی برای ما روشن نیست تا بتوانیم وجود آنها را در فرض عدم قدرت هم تشخیص بدهیم، خصوصا در مثل عبادات کشف ملاک بر این اساس بعید‌تر است و لذا نمی‌توان تشخیص داد تعجیز نفس از موارد تفویت ملاک است یا از موارد تسبیب به عدم تحقق ملاک است.
بله ما منکر این نیستیم که در برخی موارد بر اساس مناسبات، عدم دخالت قدرت در ملاک معلوم باشد اما این طور نیست که بتوان به عنوان یک قاعده کلی گفت قدرت در ملاک دخیل نیست و در موارد شک هم بر عدم دخالت قدرت در ملاک و وجود ملاک حتی در فرض عجز بنا گذاشت.