13-اسفند-1400, 18:21
نقد حجیت قاعده علی الید
مقرر طلبه گرامی محمد صادق رحمانی
تقریر درس فقه حجت الاسلام دهبان
حدیث علی الید یکی از احادیثی است که در مشخص شدن احکام تاثیر فراوانی دارد؛ اما هیچگاه سوال پیش نیامده که اولین مصدر حدیث کجاست؟ چه زمانی و توسط چه کسی وارد شیعه شده است؟
حدیث در شیعه
حدیث علی الید اولین بار در شیعه توسط سید مرتضی و شیخ طوسی نقل شده است؛ سید مرتضی از اهل سنت نقل می کند و به آنها نسبت می دهد.(ر.ک. نفائس التأويل جلد : 3 صفحه : 391 به نقل سنن ابن ماجه و همچنین: الانتصار في انفرادات الإمامية جلد : 1 صفحه : 317 و 468 )
شیخ طوسی در کتاب خلاف نقل می کند؛ (چهار جایگاه: ر.ک. الخلاف جلد : 3 صفحه : 228 / جلد : 3 صفحه : 408 / جلد : 3 صفحه : 409 / جلد : 4 صفحه : 174)
کتاب خلاف للاحتجاج علیهم است - برای احتجاج بر ضد اهل سنت است - نه للاحتجاج به - تا شیعه به آن استناد کند.
لذا شیخ طوسی خلاف را نوشت تا علیه اهل سنت با کمک روایاتی که قبول دارند، احتجاج کند.
این کتاب در مجامع علمی حاضر، با نام فقه مقارن شناخته می شود؛ یعنی فقهی که با نگاه تقابل بین شیعه و اهل سنت دارد.
بعد از شیخ طوسی، با تمام آثار شیخ طوسی الی یومنا هذا به صورت مقبول و معتبر برخورد شد.
بعد از شیخ طوسی روایت، وارد کتاب های شیعه شد و به تبع شهیدین آوردنده اند و در نهایت در قرن 10 محقق اردبیلی در کتاب مجمع الفائده و البرهان، نسبت نبوی مشهور دارد «دليلهم الخبر المشهور : على اليد ما أخذت حتى تؤدي والقاعدة المشهورة» یا «لقول صلى الله عليه وآله : على اليد ما أخذت حتى يؤدّي»(ر.ک. مجمع الفائدة والبرهان في شرح إرشاد الأذهان ج 12ص 106 و ج 8 ص 192 نسبت به پیامبر و شهرت می دهد.)
بعدا معروف به نبوی مشهور شد؛ شیخ انصاری در مکاسب بار ها به این قاعده استناد می کند. (بارها مانند: كتاب المكاسب (للشيخ الأنصاري) ط تراث الشيخ الأعظم جلد : 3 صفحه : 49-98-204 - 198 - 255 -510 - 505 / ج 6 ص 193 و ....)
در نتیجه بین فقهاء به قاعده علی الید معروف شد - که مستند قاعده، همین روایت است.
الان در دروس خارج بحث و حتی در مورد روایت علی الید کتاب مستقل چاپ می شود.
حدیث در اهل سنت
با توجه به اینکه حدیث علی الید در منابع شیعه موجود نیست و توسط اهل بیت روایت نقل نشد است و از اهل سنت گرفته شد و در قرن پنجم وارد شیعه شده است به بررسی حدیث در کتب اهل سنت می پردازیم:
نکته: در زمان صدور روایت علی الید ، نزاعی رخ می دهد که آیا ید عاریه، ید ضمان آور است یا خیر؟ ید عدوانی یا ید أمانی
کسانی که قائل هستند ید عاریه، ضمان آور است، به روایت حسن بصری استناد می کردند.
اما مخالفان می گویند ید عاریه، ضمان آور نیست.
در روایات اهل بیت بیان شده است که ید عاریه ضمان آور نیست، (یک باب در وسائل احادیثی در عدم ضمان است ر. ک.وسائل الشيعة ط-آل البیت - الشيخ حرّ العاملي - کتابخانه مدرسه فقاهت:
https://lib.eshia.ir/11025/19/91)زمانی که اهل بیت علیهم السلام اینگونه بیان می کنند - روایات خلاف حسن بصری را نقل می کنند - یعنی روایت حسن بصری از رسول خدا را قبول ندارند.(بعد عرض می شود خود حسن بصری هم از نظرش برگشته!)
فقه شیعه ناظر به فقه اهل سنت است ؛ یعنی زمانی که بیان می کنند که ید عاریه ضمان آور نیست، یعنی روایت حسن بصری مقبول نیست- باید نگاه اینگونه باشد -
برخورد الان با این دو دسته روایت، عام و خاص است. روایت حسن بصری عام و روایاتی که بیان می کنند ید عاریه ضمان آور نیست، خاص است = خاص(ضمان آور نیست) عام(همه ید ها ضمان آور) را تخصیص می زند.
در حالی که از باب جمع خاص و عام نیست - جمع متعارضین - بلکه از باب تعارض عام و خاص است یعنی اینجا عام و خاص قابل جمع نیستند - اگر خاص پذیرفته شود، عام کنار گذاشته می شود.
اگر روایت در اهل سنت بررسی شود، متوجه می شویم که از باب تعارض عام و خاص است
حدیث در اهل سنت:
از قتاده - حسن بصری - سمره = منحصرا بین این سه است.
جمع آوری منابع روایت در کتب اهل سنت
20563 - حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدَةُ بْنُ سُلَيْمَانَ، عَنْ سَعِيدٍ، عَنْ قَتَادَةَ، عَنِ الْحَسَنِ، عَنْ سَمُرَةَ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «عَلَى الْيَدِ مَا أَخَذَتْ حَتَّى تُؤَدِّيَهُ»( مصنف ابن أبي شيبة/ ابن أبي شيبة، أبو بكر ج 4 ص 316)
2400 - حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ الْمُسْتَمِرِّ، حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ (ح) وَحَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ حَكِيمٍ، حَدَّثَنَا ابْنُ أَبِي عَدِيٍّ؛ جَمِيعًا عَنْ سَعِيدٍ، عَنْ قَتَادَةَ، عَنْ الْحَسَنِ عَنْ سَمُرَةَ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ - صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ - قَالَ: "عَلَى الْيَدِ مَا أَخَذَتْ حَتَّى تُؤَدِّيَهُ" [1].
[1] حسن بما قبله، وهذا سند رجاله ثقات، لكن الحسن -وهو البصري- لم يصرح بسماعه من سمرة. سعيد: هو ابن أبي عروبة، وقتادة: هو ابن دعامة السدوسي.
(سنن ابن ماجه - ت الأرنؤوط / ابن ماجه ج 3 ص 479/ سنن ابن ماجه/ ابن ماجه ج 2 ص 802 (اضافه داشت: (على اليد ما أخذت) أي على صاحبها. ويشمل العارية والنصب والسرقة. ويلزم منه أن السارق يضمن المسورق وغن قطعت يده] .)
و همچنین حدیث:
3561 - حَدَّثَنَا مُسَدَّدُ بْنُ مُسَرْهَدٍ، حَدَّثَنَا يَحْيَى، عَنِ ابْنِ أَبِي عَرُوبَةَ، عَنْ قَتَادَةَ، عَنِ الْحَسَنِ، عَنْ سَمُرَةَ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «عَلَى الْيَدِ مَا أَخَذَتْ حَتَّى تُؤَدِّيَ»، ثُمَّ إِنَّ الْحَسَنَ نَسِيَ، فَقَالَ: «هُوَ أَمِينُكَ لَا ضَمَانَ عَلَيْهِ»
( سنن أبي داود/ السجستاني، أبو داود ج 3 ص 296/ سنن أبي داود - ت الأرنؤوط /السجستاني، أبو داود ج 5 ص 414)
و حدیث:
1266 - حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ المُثَنَّى قَالَ: حَدَّثَنَا ابْنُ أَبِي عَدِيٍّ، عَنْ سَعِيدٍ، عَنْ قَتَادَةَ، عَنْ الحَسَنِ، عَنْ سَمُرَةَ، عَنْ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «عَلَى اليَدِ مَا أَخَذَتْ حَتَّى تُؤَدِّيَ» قَالَ قَتَادَةُ: ثُمَّ نَسِيَ الحَسَنُ، فَقَالَ: فَهُوَ أَمِينُكَ لَا ضَمَانَ عَلَيْهِ، يَعْنِي: العَارِيَةَ: هَذَا حَدِيثٌ حَسَنٌ وَقَدْ ذَهَبَ بَعْضُ أَهْلِ العِلْمِ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَغَيْرِهِمْ إِلَى هَذَا، وَقَالُوا: يَضْمَنُ صَاحِبُ العَارِيَةِ، وَهُوَ قَوْلُ الشَّافِعِيِّ، وَأَحْمَدَ، وقَالَ بَعْضُ أَهْلِ العِلْمِ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَغَيْرِهِمْ: لَيْسَ عَلَى صَاحِبِ العَارِيَةِ ضَمَانٌ إِلَّا أَنْ يُخَالِفَ، وَهُوَ قَوْلُ الثَّوْرِيِّ، وَأَهْلِ الْكُوفَةِ، وَبِهِ يَقُولُ إِسْحَاقُ
(سنن الترمذي - ت شاكر نویسنده : الترمذي، محمد بن عيسى ج 3 ص 558/سنن الترمذي - ت بشار_ الترمذي، محمد بن عيسى ج 2 ص 557)
ترمذی در سنن خود می گوید:
1266 - حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ المُثَنَّى قَالَ: حَدَّثَنَا ابْنُ أَبِي عَدِيٍّ، عَنْ سَعِيدٍ، عَنْ قَتَادَةَ، عَنْ الحَسَنِ، عَنْ سَمُرَةَ، عَنْ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «عَلَى اليَدِ مَا أَخَذَتْ حَتَّى تُؤَدِّيَ» قَالَ قَتَادَةُ: ثُمَّ نَسِيَ الحَسَنُ، فَقَالَ: فَهُوَ أَمِينُكَ لَا ضَمَانَ عَلَيْهِ، يَعْنِي: العَارِيَةَ...
حسن در انتهاء عمر خود، روایت علی الید را انکار کرد و گفت: او امین تو است.
نسی به معنا فراموشی معنا می دهد اما اینجا منظورش احتراما است! یعنی مراد «تغییر کردن نظر حسن» است.
در روایات دیگر هم چنین چیزی مشاهد می شود که انتهاء روایت، عباراتی تصریح شده است:
نسی الحسن...
در حالی که حسن فراموش نکرده بلکه نظرش عوض شده است چون می گوید که قال هو امینک
نویسنده احتراما نوشته است "نسی" مگر می شود حدیثی که از پیامبر شنیده است را فراموش کند - حسن بین ضمان ید امانی و ید عدوانی رفت و برگشت داشته.
قبول روایت حسن:یعنی ید عاریه ضمان آور است ؛ یعنی باعث کنار گذاشتن روایت اهل بیت علیهم السلام میشود که می گویند : ید عاریه ضمان آور نیست
رد: ید عاریه ضمان آور نیست.
اختلاف علماء اهل سنت در سماع حسن از سمره:
آیا حسن بصری، سمر را درک کرده، حدیثی از او شنیده است؟ اختلاف شدید بین اهل سنت
بعضی منکر هستند که حسن بصری، سمره را درک و روایت نقل کرده است.
سماع الحسن من سمرة وكلام العلماء فيه]
ـ[عبدالله العتيبي]ــــــــ[30 - 05 - 02, 08:27 ص]ـ
كثر الكلام في هذا السماع واختلف العلماء في ذلك على اقوال قال الحافظ ابن القيم في حاشية السنن:
قال الحافظ شمس الدين بن القيم رحمه الله اختلف أهل الحديث في سماع الحسن من سمرة على ثلاثة أقوال
أحدها صحة سماعه منه مطلقا وهذا قول يحيى بن سعيد وعلي بن المديني وغيرهما.
والثاني أنه لا يصح سماعه منه وإنما روايته عنه من كتاب.
والثالث صحة سماعه منه حديث العقيقة وحده قال البخاري في صحيحه حدثني عبد الله بن أبي الأسود حدثنا قريش بن أنس عن حبيب بن الشهيد قال أمرني ابن سيرين أن أسأل الحسن ممن سمعته قال من سمرة. ا.هـ
وانا هنا اسوق لكم اقوال العلماء:
من قَبلها:
1 - ابن المديني:
جاء في علل ابن المديني (53) والحسن قد سمع من سمرة لأنه كان في عهد عثمان ابن أربع عشرة وأشهر ومات سمرة في عهد زياد).
2 - الترمذي:
وقد صحح في سننه احاديث من الحسن عن سمرة، قال الترمذي كما في سنن الترمذي قال 1/ 342) قال أبو عيسى وأخبرني محمد بن إسماعيل حدثنا علي بن عبد الله بن المديني عن قريش بن أنس بهذا الحديث قال محمد قال علي وسماع الحسن من سمرة صحيح واحتج بهذا الحديث).وقال: قال أبو عيسى حديث سمرة حديث حسن صحيح وسماع الحسن من سمرة صحيح هكذا قال علي بن المديني وغيره).
3 - البخاري:
حكاه عنه الترمذي وابن الملقن مطلقا كما في خلاصة البر المنير 1/ 144. وابن عبد البر في تمهيده 1/ 37
4 - ابو داود:
قال ابو داوود في سننه 1/ 256): قال أبو داود دلت هذه الصحيفة على أن الحسن سمع من سمرة.
5 - ابو حاتم:
حيث صحح له حديثا في العلل: 1/ 402.
6 - ابن خزيمه:
حيث اخرج له في صحيحه وسكت كما في 3/ 104.
7 - الحاكم:
وقد صحح جملة منها في مستدركة انظر 1/ 111 - 403 - 405**2/ 19 - 41 - 55 - 60 ...... الخ.
بل قال الحاكم: 1/ 335: لا يتوهم متوهم ان الحسن لم يسمع من سمرة فانه قد سمع منه. أ. هـ.
8 - البيهقي:
قال في سننه عند حديث: هذا اسناد صحيح من اثبت سماع الحسن عن سمرة عده موصولا ومن لم يثبته فهو مرسل جيد. أ.هـ.
9 - ابن عبد البر:
قال في تمهيده 22/ 286: الحسن عندهم لم يسمع من سمرة وانما هي فيما زعموا صحيحة.
10 - ابن الملقن:
صحح حديثه كما في البدر المنير .. الخلاصة: 1/ 219.
11 - الذهبي:
قال الذهبي في السير: (3/ 184):وقد ثبت سماع الحسن من سمرة ولقيه بلا ريب صرح بذلك في حديثين).
وقال: أن الحسن معروف بالتدليس ويدلس عن الضعفاء فيبقى في النفس من ذلك فإننا وإن ثبتنا سماعه من سمرة يجوز أن يكون لم يسمع فيه غالب النسخة التي عن سمرة والله أعلم).
12 - ابن حجر:
قال في الفتح: 5/ 57: وفي سماع الحسن من سمرة اختلاف وفي الجملة هو حديث صالح للحجة.
من قال لم يسمع سوى حديث العقيقة:
1 - النسائي:
قال في الكبرى: 1/ 522: لم يسمع الحسن من سمرة الا حديث العقيقة.
2 - احمد بن هارون البرديجي:
قال كما في التحقيق لابن الجوزي: 2/ 216 - -- وحكاه عنه الكلاباذي في التعديل:
لا يحفظ عن الحسن عن سمرة حديث يقول فيه سمعت سمرة الا حديث العقيقة.
3 - ابن عساكر:
4 - عبد الحق الاشبيلي:
قال ابن الملقن في خلاصة البدر المنير (1/ 144):وقوم قالوا لم يسمع منه إلا حديث العقيقة قاله النسائي وابن عساكر وادعى عبد الحق أن هذا هو الصحيح.
5 - الدارقطني:
قال الدارقطني في سننه 1/ 336) الحسن مختلف في سماعه من سمرة وقد سمع منه حديثا واحدا وهو حديث العقيقة فيما زعم قريش بن أنس عن حبيب بن الشهيد).
وحكاه البيهقي عن اكثر الحفاظ فقال: 5/ 269: اكثر الحفاظ لا يثبتون سماع الحسن من سمرة الا حديث العقيقة. أ. هـ.
من ردها مطلقا:
شعبه بن الحجاج:
قال البيهقي في سننه8/ 35): أخبرنا أبو عبد الله الحافظ ثنا أبو العباس محمد بن يعقوب قال سمعت العباس بن محمد يقول سمعت يحيى بن معين يقول قال أبو النضر هاشم بن القاسم عن شعبة لم يسمع الحسن من سمرة).
ابن حبان:
قال في صحيحة5/ 113): الحسن لم يسمع من سمرة.
ابن معين:
كما في تاريخه 4/ 229_--- وكما في كلامه في الرجال 119.
يحيى بن سعيد القطان:
حكاه عنه ابن الملقن في البدر المنير1/ 144.
ابن حزم:
كما في محلاه: 8/ 366.
ابن الجوزي كما في التحقيق: 2/ 310.
ـ[طالب النصح]ــــــــ[30 - 05 - 02, 02:36 م]ـ
بالله يا فضيلة الشيخ بعد هذا العرض القوي والفوائد الرائعة .. من يستطيع أن يعقب ..
أما سمعت لا عطر بعد عروس ... وموضوعك عطر عروس .. حفظك الله وجزاك خيراً على فوائدك ونقولك .. وجعلها الله في موازين حسناتك ... آمين ..
كذا الفوائد والعلم ..
ـ[هيثم حمدان.]ــــــــ[30 - 05 - 02, 04:43 م]ـ
بارك الله فيك يا شيخ عبدالله. سماع الحسن من سمرة وكلام العلماء فيه]
ناصر الدین الألبانی - محدث بزرگ اهل سنت - حدیث علی الید را ضعیف می داند:
الالبانی:
(سنن ابن ماجة)
2400 حدثنا إبراهيم بن المستمر حدثنا محمد بن عبد الله ح وحدثنا يحيى بن حكيم حدثنا ابن أبي عدي جميعا عن سعيد عن قتادة عن الحسن عن سمرة أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال على اليد ما أخذت حتى تؤديه.
تحقيق الألباني:
ضعيف، الإرواء (1516)
نام کتاب : صحيح وضعيف سنن ابن ماجة نویسنده : الألباني، ناصر الدين جلد : 5 صفحه : 400
39 - باب ما جاء في أن العارية مؤداة 217 - 1289 حدثنا محمد بن المثنى.
حدثنا ابن أبي عدي، عن سعيد، عن قتادة، عن الحسن، عن سمرة، عن النبي صلى الله عليه وسلم قال: " على اليد ما أخذت حتى تؤدي ".
قال قتادة: ثم نسي الحسن فقال: " هو أمينك، لا ضمان عليه "، يعني: العارية.
(ضعيف - ابن ماجه 2400) (1) .
هذا حديث حسن صحيح(منظور حدیث هو أمینک است)
وقد ذهب بعض أهل العلم، من أصحاب النبي صلى الله عليه وسلم وغيرهم إلى هذا.
وقالوا: يضمن صاحب العارية.
وهو قول الشافعي وأحمد.
وقال بعض أهل العلم، من أصحاب النبي صلى الله عليه وسلم وغيرهم: ليس على صاحب العارية ضمان، إلا أن يخالف.
وهو قول الثوري، وأهل الكوفة.
وبه يقول إسحاق.
نام کتاب : ضعيف سنن الترمذي نویسنده : الألباني، ناصر الدين جلد : 1 صفحه : 149-150
نام کتاب : سنن الترمذي - ت شاكر نویسنده : الترمذي، محمد بن عيسى جلد : 3 صفحه : 558
(1516) - (حديث سمرة مرفوعا: " على اليد ما أخذت حتى تؤديه " رواه الخمسة , وصححه الحاكم (ص 431) .
* ضعيف.
أخرجه أبو داود (3561) والترمذى (1/239) وابن ماجه (2400) والحاكم (2/47) والبيهقى (6/90) وأحمد (5/8 و12 و13) من طريق الحسن عن سمرة به.
وزادوا جميعا إلا ابن ماجه: " ثم إن الحسن نسى فقال: هو أمينك , لا ضمان عليك ".
وقال الترمذى: " حديث حسن صحيح ".
وقال الحاكم: " صحيح الإسناد على شرط البخارى ".
وأقول: هو صحيح وعلى شرط البخارى لو أن الحسن صرح بالتحديث عن سمرة , فقد أخرج البخارى عنه به حديث العقيقة , أما وهو لم يصرح به , بل عنعنه , وهو مذكور فى المدلسين , فليس الحديث إذن بصحيح الإسناد , وقد جرت عادة المحدثين إعلال هذا الإسناد بقولهم: " والحسن مختلف فى سماعه من سمرة ".
وبهذا أعله الحافظ فى " التلخيص " (3/53) .
وقال الصنعانى فى " سبل السلام ": " وللحفاظ فى سماعه منه ثلاث مذاهب:
الأول: أنه سمع منه مطلقا , وهو مذهب على بن المدينى والبخارى والترمذى.
والثانى: لا , مطلقا , وهو مذهب يحيى بن سعيد القطان ويحيى بن معين وابن حبان.
والثالث: لم يسمع منه إلا حديث العقيقة , وهو مذهب النسائى , واختاره ابن عساكر , وادعى عبد الحق أنه الصحيح.
قلت: ونحن لم نعلم تصريحه بالسماع عن سمرة فى غير حديث العقيقة , فيتجه أن يكون الصواب القول الثالث.
وإذا ضممنا إلى ذلك ما جاء فى ترجمة الحسن البصرى , وخلاصته ما فى " التقريب ": " ثقة ففيه فاضل مشهور , وكان يرسل كثيرا , ويدلس ".
فينتج من ذلك عدم الاحتجاج بحديث الحسن عن سمرة إذا عنعنه , كما فعل فى هذا الحديث , والله أعلم.
نام کتاب : إرواء الغليل في تخريج أحاديث منار السبيل_ الألباني، ناصر الدين ج 5 ص 348-249
بررسی سمره ابن جندب
سمره روایتی را از پیامبر نقل می کند که بسیار کاربردی در امور مسلمین بود؛ چرا بقیه صحابه نقل نکرده اند؟ یعنی بقیه صحابه سماع نکردند؟ - چون هیچ صحابی دیگر غیر از حسن نشنیده است
سمره نیز حاکم بصره بود، اگر گفته، چرا فقط حسن از او نقل می کند؟
روایت منفرد از قتاده - حسن - سمره است = حدیثی به شدت عام البلوی است، یعنی کسی غیر این سه نشنیده اند.
کشتار 8 هزار نفری سمره!
- .... وولي زياد حين شخص من البصرة إلى الكوفة سمرة بن جندب ، فحدثني : عمر ، قال : حدثني : إسحاق بن ادريس ، قال : حدثني : محمد بن سليم ، قال : سألت أنس بن سيرين هل كان سمرة قتل أحدا ، قال : وهل يحصى من قتل سمرة بن جندب استخلفه زياد على البصرة وأتى الكوفة فجاء وقد قتل ثمانية الآف من الناس ، فقال له : هل تخاف أن تكون قد قتلت أحدا بريئا ، قال : لو قتلت اليهم مثلهم ما خشيت.
(الطبري - تاريخ الطبري - سنة خمسين - ذكر وفاه المغيره بن شعبه وولايه زياد الكوفه ج 5 ص 237)
- حدثني عمر ، قال : حدثني : موسى بن اسماعيل ، قال : حدثنا : نوح بن قيس ، عن أشعث الحداني ، عن أبي سوار العدوى ، قال : قتل سمرة من قومي في غداة سبعة وأربعين رجلا قد جمع القرآن.
(الطبري - تاريخ الطبري - سنة ثلاث وخمسين - ذكر الخبر عن وفاه الربيع بن زياد الحارثى ج 5 ص 292 )
سمره ابن جندب همان کسی است که ۸ هزار را کشت، همچین قاتلی، محدث از پیامبر شده است در حالی که هیچ یک از صحابه پر شمار دیگر پیامبر چنین چیزی را نقل نکردند! سمره همان شخص چشم چرانی است که ماجرای درخت او و روایت لا ضرر و لا ضرار معروف درباره اوست! که به هیچ وجه زیربار کلام پیامبر خدا نرفت!!
سمره علاوه بر اینکه یک تروریست است، جعال حدیث هم هست:
قال أبو جعفر و قد روي أن معاوية بذل لسمرة بن جندب مائة ألف درهم حتى يروي أن هذه الآية نزلت في 1علي بن أبي طالب وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَىٰ مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ ﴿٢٠٤﴾ وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ ۗ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ ﴿٢٠٥﴾
[1] و أن الآية الثانية نزلت في ابن ملجم و هي قوله تعالى وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ
[2] فلم يقبل فبذل له مائتي ألف درهم فلم يقبل فبذل له ثلاثمائة ألف فلم يقبل فبذل له أربعمائة ألف فقبل و روى ذلك( شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج 4 ص 73)
بررسی حسن بصری:
حسن متهم به تدلیس است، معلوم نیست که در مورد این روایت تدلیس نکرده باشد:
الذهبي:
قال الذهبي في السير: (3/ 184): وقد ثبت سماع الحسن من سمرة ولقيه بلا ريب صرح بذلك في حديثين).
وقال: أن الحسن معروف بالتدليس ويدلس عن الضعفاء فيبقى في النفس من ذلك فإننا وإن ثبتنا سماعه من سمرة يجوز أن يكون لم يسمع فيه غالب النسخة التي عن سمرة والله أعلم.
نتیجه بررسی روایت این است:
●روایت مطلقا در کتب شیعه و از طریق اهل بیت علیهم السلام نیست.
●روایت مقابل و ضد او در میان روایات اهل بیت علیهم السلام وجود دارد.
●روایت در کتب اهل سنت منفرد سمره بن جندب است و منفرد حسن بصری از سمره و منفرد قتاده از حسن بصری است!
●علماء اهل سنت در نقل حسن بصری از سمره اختلاف دارند.
●حسن بصری در نقل حدیث متهم به تدلیس است.
●خود راوی یعنی حسن بصری از روایت برگشته و ضد نظر خودش نظر داده است!
بحث اصلی:
ید عاریه(یعنی امانت دادن چیزی) آیا ید مخاطب عدوانی یا أمانی است؟! ید مخاطب ضمان آور یا عدم ضمان آور؟
دو دیدگاه است:
عده می گویند ضمان آور است = استناد به حدیث علی الید می کنند
برخی نیز می گویند ضمان آور نیست = حدیث را قبول نمی کنند
روایات دیگر بیان می کنند که ید عاریه ضمان آور نیست اما روایت علی الید بیان میکند همه ید ها ضمان آور است - حتی ید عاریه -
علماء متاخر، حدیث علی الید را عام گرفته و روایاتی که بیان می کند که ید عاریه ضمان آور نیست را خاص دانسته اند - پس خاص، عام را تخصیص می زند -
لذا ید در همه جا ضمان آور است الا در عاریه؛ در حالی که این تعارض با تخصیص حل نمی شود که علی الید عام باشد و ید عاریه خاص.
تعارض از باب تضاد است - دو روایت ضد هم هستند و دیگر را باطل می دانند؛ یعنی هر کدام قبول شد، طرف مقابل مردود می شود:
اگر حدیث علی الید قبول شد، احادیثی که بیان می کردند که«ید عاریه ضمان آور نیست» باطل می شود.
اگر احادیث «ید عاریه ضمان آور نیست» قبول شد، یعنی حدیث علی الید پذیرفته باطل است.
موید این حرف: حسن بعدا همین حرف را قبول کرد؛ این که بیان میکند:
قَالَ قَتَادَةُ: ثُمَّ نَسِيَ الحَسَنُ، فَقَالَ: فَهُوَ أَمِينُكَ لَا ضَمَانَ عَلَيْهِ، يَعْنِي: العَارِيَةَ....(ر.ک. سنن الترمذي - ت شاكر / جلد : 3 صفحه : 55و سنن الترمذي - ت بشار / جلد : 2 صفحه : 557)
حسن بصری در سال 110 از دنیا رفته است - زمان امام سجاد و باقر علیهما السلام - زمانی که از امام باقر و صادق علیهماالسلام در مورد عاریه روایت داریم، یعنی ضد روایت علی الید
ترمذی می نویسید: برخی - مانند شافعی و احمد و اصحاب پیامبر - صاحب عاریه ضامن است
برخی دیگر - مانند ثوری، اهل کوفه و اسحاق - صاحب عاریه ضامن نیست مگر اینکه مخالفت کند. ... (هَذَا حَدِيثٌ حَسَنٌ وَقَدْ ذَهَبَ بَعْضُ أَهْلِ العِلْمِ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَغَيْرِهِمْ إِلَى هَذَا، وَقَالُوا: يَضْمَنُ صَاحِبُ العَارِيَةِ، وَهُوَ قَوْلُ الشَّافِعِيِّ، وَأَحْمَدَ، وقَالَ بَعْضُ أَهْلِ العِلْمِ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَغَيْرِهِمْ: لَيْسَ عَلَى صَاحِبِ العَارِيَةِ ضَمَانٌ إِلَّا أَنْ يُخَالِفَ، وَهُوَ قَوْلُ الثَّوْرِيِّ، وَأَهْلِ الْكُوفَةِ، وَبِهِ يَقُولُ إِسْحَاقُ سنن الترمذي - ت بشار / جلد : 2 صفحه : 557)
پس اختلاف اصلی در ید عاریه است که «ید عاریه ضامن آور است یا ید عاریه ضامن آور نیست» کدام حق است؟
علی الید = در مقابل عاریه است
علی الید: بیان می کند که همه ید ها ضمان آور است تا زمانی که «تودیه»؛ ید عاریه ضمان آوراست
روایات دیگر: همه ید ها ضمان آور الا ید عاریه که ضمان آور نیست.
اما فقهاء الان چون حدیث علی الید را پذیرفته و نسبت نبوی مشهور دادند - می گویند علی الید عام، عاریه را تخصیص می زند - در حالی که این برخورد خلاف برداشت علماء متقدم از حدیث علی الید است
تنها روایتی که دلالت می کند که ید عاریه ضمان آور است - ید عدوانی محسوب می شود - حدیث علی الید است که بعد از قتاده منکر حدیث علی الید میشود
نتیجه نهایی:
علاوه بر اشکالات که شد، قتاده اقرار می کند که «ثُمَّ نَسِيَ الحَسَنُ، فَقَالَ: فَهُوَ أَمِينُكَ لَا ضَمَانَ عَلَيْهِ، يَعْنِي: العَارِيَةَ...» یعنی روایت اول بیانگر ضمان بودن ایدی حتی ید عاریه - چون ید عدوانی محسوب می شود
اما با اقرار قتاده معلوم می شود که اصلا روایت مضمون دیگر داشته: ید عاریه، چون عدوانی نیست - امانی است - لذا ضمانی بر گردن آخذ نیست
اگر حدیث علی الید قبول نشود؛ نمی توان به آن برای حکم شرعی استناد کرد اما علی الید سدلیل عقلائی است - دلیل لبی -
اکتفاء به قدر متیقن - هر کجا یقین به ضمان است، ضامن است؛ شک در ضمان، کنار گذاشته می شود -
اگر حدیث نباشد، اطلاق گیری و عموم گیری ممنوع می شود - خلاف الان که از اطلاق و عموم حدیث ید استفاده می شود
مثلا اگر در کوچه ای شیء قیمتی افتاد باشد، و نام مبارک خداوند در آن باشد؛ اگر انسانی برای احترام به خدا آن را به کناری بگذارد؛ برخورد علماء الان: عمومیت قاعده علی الید شامل آن می شود - شک که آیا مفروض شامل قاعده می شود، استفاده از عمومیت آن می کنند -
اما ثابت شد که قاعده ید، دلیل لفظی نیست و دلیل لبی و عقلی شد؛ در دلیل عقلی باید اکتفاء به قدر متیقن کرد لذا زمانی که در مثال مفروض شک شد، نمی توان از قاعده استفاده کرد که بگویند ضامن تا تودی
بلکه می توان آن را کنار گذاشت بدون اینکه ضامن بود.
عموم و اطلاق از دلیل لفظی فهمیده می شود، اگر حدیث علی الید قبول شود می توان از عموم و اطلاق در مقام شک استفاد کرد - محافل علمی قبول کرده و از عموم آن استفاده می کنند -
اگر حدیث علی الید قبول نشود، سوال می شود آیا عقلائی هم نیست؟ که جواب مثبت است! اگر قاعده عقلائی شد؛ آثار دیگری دارد. مثلا نمی توان از قاعده عقلی عموم و اطلاق فهمید - چون قاعده لفظی نیست - بلکه در مقام شک باید اخذ به قدر متیقن کرد.
مقرر طلبه گرامی محمد صادق رحمانی
تقریر درس فقه حجت الاسلام دهبان
حدیث علی الید یکی از احادیثی است که در مشخص شدن احکام تاثیر فراوانی دارد؛ اما هیچگاه سوال پیش نیامده که اولین مصدر حدیث کجاست؟ چه زمانی و توسط چه کسی وارد شیعه شده است؟
حدیث در شیعه
حدیث علی الید اولین بار در شیعه توسط سید مرتضی و شیخ طوسی نقل شده است؛ سید مرتضی از اهل سنت نقل می کند و به آنها نسبت می دهد.(ر.ک. نفائس التأويل جلد : 3 صفحه : 391 به نقل سنن ابن ماجه و همچنین: الانتصار في انفرادات الإمامية جلد : 1 صفحه : 317 و 468 )
شیخ طوسی در کتاب خلاف نقل می کند؛ (چهار جایگاه: ر.ک. الخلاف جلد : 3 صفحه : 228 / جلد : 3 صفحه : 408 / جلد : 3 صفحه : 409 / جلد : 4 صفحه : 174)
کتاب خلاف للاحتجاج علیهم است - برای احتجاج بر ضد اهل سنت است - نه للاحتجاج به - تا شیعه به آن استناد کند.
لذا شیخ طوسی خلاف را نوشت تا علیه اهل سنت با کمک روایاتی که قبول دارند، احتجاج کند.
این کتاب در مجامع علمی حاضر، با نام فقه مقارن شناخته می شود؛ یعنی فقهی که با نگاه تقابل بین شیعه و اهل سنت دارد.
بعد از شیخ طوسی، با تمام آثار شیخ طوسی الی یومنا هذا به صورت مقبول و معتبر برخورد شد.
بعد از شیخ طوسی روایت، وارد کتاب های شیعه شد و به تبع شهیدین آوردنده اند و در نهایت در قرن 10 محقق اردبیلی در کتاب مجمع الفائده و البرهان، نسبت نبوی مشهور دارد «دليلهم الخبر المشهور : على اليد ما أخذت حتى تؤدي والقاعدة المشهورة» یا «لقول صلى الله عليه وآله : على اليد ما أخذت حتى يؤدّي»(ر.ک. مجمع الفائدة والبرهان في شرح إرشاد الأذهان ج 12ص 106 و ج 8 ص 192 نسبت به پیامبر و شهرت می دهد.)
بعدا معروف به نبوی مشهور شد؛ شیخ انصاری در مکاسب بار ها به این قاعده استناد می کند. (بارها مانند: كتاب المكاسب (للشيخ الأنصاري) ط تراث الشيخ الأعظم جلد : 3 صفحه : 49-98-204 - 198 - 255 -510 - 505 / ج 6 ص 193 و ....)
در نتیجه بین فقهاء به قاعده علی الید معروف شد - که مستند قاعده، همین روایت است.
الان در دروس خارج بحث و حتی در مورد روایت علی الید کتاب مستقل چاپ می شود.
حدیث در اهل سنت
با توجه به اینکه حدیث علی الید در منابع شیعه موجود نیست و توسط اهل بیت روایت نقل نشد است و از اهل سنت گرفته شد و در قرن پنجم وارد شیعه شده است به بررسی حدیث در کتب اهل سنت می پردازیم:
نکته: در زمان صدور روایت علی الید ، نزاعی رخ می دهد که آیا ید عاریه، ید ضمان آور است یا خیر؟ ید عدوانی یا ید أمانی
کسانی که قائل هستند ید عاریه، ضمان آور است، به روایت حسن بصری استناد می کردند.
اما مخالفان می گویند ید عاریه، ضمان آور نیست.
در روایات اهل بیت بیان شده است که ید عاریه ضمان آور نیست، (یک باب در وسائل احادیثی در عدم ضمان است ر. ک.وسائل الشيعة ط-آل البیت - الشيخ حرّ العاملي - کتابخانه مدرسه فقاهت:
https://lib.eshia.ir/11025/19/91)زمانی که اهل بیت علیهم السلام اینگونه بیان می کنند - روایات خلاف حسن بصری را نقل می کنند - یعنی روایت حسن بصری از رسول خدا را قبول ندارند.(بعد عرض می شود خود حسن بصری هم از نظرش برگشته!)
فقه شیعه ناظر به فقه اهل سنت است ؛ یعنی زمانی که بیان می کنند که ید عاریه ضمان آور نیست، یعنی روایت حسن بصری مقبول نیست- باید نگاه اینگونه باشد -
برخورد الان با این دو دسته روایت، عام و خاص است. روایت حسن بصری عام و روایاتی که بیان می کنند ید عاریه ضمان آور نیست، خاص است = خاص(ضمان آور نیست) عام(همه ید ها ضمان آور) را تخصیص می زند.
در حالی که از باب جمع خاص و عام نیست - جمع متعارضین - بلکه از باب تعارض عام و خاص است یعنی اینجا عام و خاص قابل جمع نیستند - اگر خاص پذیرفته شود، عام کنار گذاشته می شود.
اگر روایت در اهل سنت بررسی شود، متوجه می شویم که از باب تعارض عام و خاص است
حدیث در اهل سنت:
از قتاده - حسن بصری - سمره = منحصرا بین این سه است.
جمع آوری منابع روایت در کتب اهل سنت
20563 - حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدَةُ بْنُ سُلَيْمَانَ، عَنْ سَعِيدٍ، عَنْ قَتَادَةَ، عَنِ الْحَسَنِ، عَنْ سَمُرَةَ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «عَلَى الْيَدِ مَا أَخَذَتْ حَتَّى تُؤَدِّيَهُ»( مصنف ابن أبي شيبة/ ابن أبي شيبة، أبو بكر ج 4 ص 316)
2400 - حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ الْمُسْتَمِرِّ، حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ (ح) وَحَدَّثَنَا يَحْيَى بْنُ حَكِيمٍ، حَدَّثَنَا ابْنُ أَبِي عَدِيٍّ؛ جَمِيعًا عَنْ سَعِيدٍ، عَنْ قَتَادَةَ، عَنْ الْحَسَنِ عَنْ سَمُرَةَ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ - صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ - قَالَ: "عَلَى الْيَدِ مَا أَخَذَتْ حَتَّى تُؤَدِّيَهُ" [1].
[1] حسن بما قبله، وهذا سند رجاله ثقات، لكن الحسن -وهو البصري- لم يصرح بسماعه من سمرة. سعيد: هو ابن أبي عروبة، وقتادة: هو ابن دعامة السدوسي.
(سنن ابن ماجه - ت الأرنؤوط / ابن ماجه ج 3 ص 479/ سنن ابن ماجه/ ابن ماجه ج 2 ص 802 (اضافه داشت: (على اليد ما أخذت) أي على صاحبها. ويشمل العارية والنصب والسرقة. ويلزم منه أن السارق يضمن المسورق وغن قطعت يده] .)
و همچنین حدیث:
3561 - حَدَّثَنَا مُسَدَّدُ بْنُ مُسَرْهَدٍ، حَدَّثَنَا يَحْيَى، عَنِ ابْنِ أَبِي عَرُوبَةَ، عَنْ قَتَادَةَ، عَنِ الْحَسَنِ، عَنْ سَمُرَةَ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «عَلَى الْيَدِ مَا أَخَذَتْ حَتَّى تُؤَدِّيَ»، ثُمَّ إِنَّ الْحَسَنَ نَسِيَ، فَقَالَ: «هُوَ أَمِينُكَ لَا ضَمَانَ عَلَيْهِ»
( سنن أبي داود/ السجستاني، أبو داود ج 3 ص 296/ سنن أبي داود - ت الأرنؤوط /السجستاني، أبو داود ج 5 ص 414)
و حدیث:
1266 - حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ المُثَنَّى قَالَ: حَدَّثَنَا ابْنُ أَبِي عَدِيٍّ، عَنْ سَعِيدٍ، عَنْ قَتَادَةَ، عَنْ الحَسَنِ، عَنْ سَمُرَةَ، عَنْ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «عَلَى اليَدِ مَا أَخَذَتْ حَتَّى تُؤَدِّيَ» قَالَ قَتَادَةُ: ثُمَّ نَسِيَ الحَسَنُ، فَقَالَ: فَهُوَ أَمِينُكَ لَا ضَمَانَ عَلَيْهِ، يَعْنِي: العَارِيَةَ: هَذَا حَدِيثٌ حَسَنٌ وَقَدْ ذَهَبَ بَعْضُ أَهْلِ العِلْمِ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَغَيْرِهِمْ إِلَى هَذَا، وَقَالُوا: يَضْمَنُ صَاحِبُ العَارِيَةِ، وَهُوَ قَوْلُ الشَّافِعِيِّ، وَأَحْمَدَ، وقَالَ بَعْضُ أَهْلِ العِلْمِ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَغَيْرِهِمْ: لَيْسَ عَلَى صَاحِبِ العَارِيَةِ ضَمَانٌ إِلَّا أَنْ يُخَالِفَ، وَهُوَ قَوْلُ الثَّوْرِيِّ، وَأَهْلِ الْكُوفَةِ، وَبِهِ يَقُولُ إِسْحَاقُ
(سنن الترمذي - ت شاكر نویسنده : الترمذي، محمد بن عيسى ج 3 ص 558/سنن الترمذي - ت بشار_ الترمذي، محمد بن عيسى ج 2 ص 557)
ترمذی در سنن خود می گوید:
1266 - حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ المُثَنَّى قَالَ: حَدَّثَنَا ابْنُ أَبِي عَدِيٍّ، عَنْ سَعِيدٍ، عَنْ قَتَادَةَ، عَنْ الحَسَنِ، عَنْ سَمُرَةَ، عَنْ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «عَلَى اليَدِ مَا أَخَذَتْ حَتَّى تُؤَدِّيَ» قَالَ قَتَادَةُ: ثُمَّ نَسِيَ الحَسَنُ، فَقَالَ: فَهُوَ أَمِينُكَ لَا ضَمَانَ عَلَيْهِ، يَعْنِي: العَارِيَةَ...
حسن در انتهاء عمر خود، روایت علی الید را انکار کرد و گفت: او امین تو است.
نسی به معنا فراموشی معنا می دهد اما اینجا منظورش احتراما است! یعنی مراد «تغییر کردن نظر حسن» است.
در روایات دیگر هم چنین چیزی مشاهد می شود که انتهاء روایت، عباراتی تصریح شده است:
نسی الحسن...
در حالی که حسن فراموش نکرده بلکه نظرش عوض شده است چون می گوید که قال هو امینک
نویسنده احتراما نوشته است "نسی" مگر می شود حدیثی که از پیامبر شنیده است را فراموش کند - حسن بین ضمان ید امانی و ید عدوانی رفت و برگشت داشته.
قبول روایت حسن:یعنی ید عاریه ضمان آور است ؛ یعنی باعث کنار گذاشتن روایت اهل بیت علیهم السلام میشود که می گویند : ید عاریه ضمان آور نیست
رد: ید عاریه ضمان آور نیست.
اختلاف علماء اهل سنت در سماع حسن از سمره:
آیا حسن بصری، سمر را درک کرده، حدیثی از او شنیده است؟ اختلاف شدید بین اهل سنت
بعضی منکر هستند که حسن بصری، سمره را درک و روایت نقل کرده است.
سماع الحسن من سمرة وكلام العلماء فيه]
ـ[عبدالله العتيبي]ــــــــ[30 - 05 - 02, 08:27 ص]ـ
كثر الكلام في هذا السماع واختلف العلماء في ذلك على اقوال قال الحافظ ابن القيم في حاشية السنن:
قال الحافظ شمس الدين بن القيم رحمه الله اختلف أهل الحديث في سماع الحسن من سمرة على ثلاثة أقوال
أحدها صحة سماعه منه مطلقا وهذا قول يحيى بن سعيد وعلي بن المديني وغيرهما.
والثاني أنه لا يصح سماعه منه وإنما روايته عنه من كتاب.
والثالث صحة سماعه منه حديث العقيقة وحده قال البخاري في صحيحه حدثني عبد الله بن أبي الأسود حدثنا قريش بن أنس عن حبيب بن الشهيد قال أمرني ابن سيرين أن أسأل الحسن ممن سمعته قال من سمرة. ا.هـ
وانا هنا اسوق لكم اقوال العلماء:
من قَبلها:
1 - ابن المديني:
جاء في علل ابن المديني (53) والحسن قد سمع من سمرة لأنه كان في عهد عثمان ابن أربع عشرة وأشهر ومات سمرة في عهد زياد).
2 - الترمذي:
وقد صحح في سننه احاديث من الحسن عن سمرة، قال الترمذي كما في سنن الترمذي قال 1/ 342) قال أبو عيسى وأخبرني محمد بن إسماعيل حدثنا علي بن عبد الله بن المديني عن قريش بن أنس بهذا الحديث قال محمد قال علي وسماع الحسن من سمرة صحيح واحتج بهذا الحديث).وقال: قال أبو عيسى حديث سمرة حديث حسن صحيح وسماع الحسن من سمرة صحيح هكذا قال علي بن المديني وغيره).
3 - البخاري:
حكاه عنه الترمذي وابن الملقن مطلقا كما في خلاصة البر المنير 1/ 144. وابن عبد البر في تمهيده 1/ 37
4 - ابو داود:
قال ابو داوود في سننه 1/ 256): قال أبو داود دلت هذه الصحيفة على أن الحسن سمع من سمرة.
5 - ابو حاتم:
حيث صحح له حديثا في العلل: 1/ 402.
6 - ابن خزيمه:
حيث اخرج له في صحيحه وسكت كما في 3/ 104.
7 - الحاكم:
وقد صحح جملة منها في مستدركة انظر 1/ 111 - 403 - 405**2/ 19 - 41 - 55 - 60 ...... الخ.
بل قال الحاكم: 1/ 335: لا يتوهم متوهم ان الحسن لم يسمع من سمرة فانه قد سمع منه. أ. هـ.
8 - البيهقي:
قال في سننه عند حديث: هذا اسناد صحيح من اثبت سماع الحسن عن سمرة عده موصولا ومن لم يثبته فهو مرسل جيد. أ.هـ.
9 - ابن عبد البر:
قال في تمهيده 22/ 286: الحسن عندهم لم يسمع من سمرة وانما هي فيما زعموا صحيحة.
10 - ابن الملقن:
صحح حديثه كما في البدر المنير .. الخلاصة: 1/ 219.
11 - الذهبي:
قال الذهبي في السير: (3/ 184):وقد ثبت سماع الحسن من سمرة ولقيه بلا ريب صرح بذلك في حديثين).
وقال: أن الحسن معروف بالتدليس ويدلس عن الضعفاء فيبقى في النفس من ذلك فإننا وإن ثبتنا سماعه من سمرة يجوز أن يكون لم يسمع فيه غالب النسخة التي عن سمرة والله أعلم).
12 - ابن حجر:
قال في الفتح: 5/ 57: وفي سماع الحسن من سمرة اختلاف وفي الجملة هو حديث صالح للحجة.
من قال لم يسمع سوى حديث العقيقة:
1 - النسائي:
قال في الكبرى: 1/ 522: لم يسمع الحسن من سمرة الا حديث العقيقة.
2 - احمد بن هارون البرديجي:
قال كما في التحقيق لابن الجوزي: 2/ 216 - -- وحكاه عنه الكلاباذي في التعديل:
لا يحفظ عن الحسن عن سمرة حديث يقول فيه سمعت سمرة الا حديث العقيقة.
3 - ابن عساكر:
4 - عبد الحق الاشبيلي:
قال ابن الملقن في خلاصة البدر المنير (1/ 144):وقوم قالوا لم يسمع منه إلا حديث العقيقة قاله النسائي وابن عساكر وادعى عبد الحق أن هذا هو الصحيح.
5 - الدارقطني:
قال الدارقطني في سننه 1/ 336) الحسن مختلف في سماعه من سمرة وقد سمع منه حديثا واحدا وهو حديث العقيقة فيما زعم قريش بن أنس عن حبيب بن الشهيد).
وحكاه البيهقي عن اكثر الحفاظ فقال: 5/ 269: اكثر الحفاظ لا يثبتون سماع الحسن من سمرة الا حديث العقيقة. أ. هـ.
من ردها مطلقا:
شعبه بن الحجاج:
قال البيهقي في سننه8/ 35): أخبرنا أبو عبد الله الحافظ ثنا أبو العباس محمد بن يعقوب قال سمعت العباس بن محمد يقول سمعت يحيى بن معين يقول قال أبو النضر هاشم بن القاسم عن شعبة لم يسمع الحسن من سمرة).
ابن حبان:
قال في صحيحة5/ 113): الحسن لم يسمع من سمرة.
ابن معين:
كما في تاريخه 4/ 229_--- وكما في كلامه في الرجال 119.
يحيى بن سعيد القطان:
حكاه عنه ابن الملقن في البدر المنير1/ 144.
ابن حزم:
كما في محلاه: 8/ 366.
ابن الجوزي كما في التحقيق: 2/ 310.
ـ[طالب النصح]ــــــــ[30 - 05 - 02, 02:36 م]ـ
بالله يا فضيلة الشيخ بعد هذا العرض القوي والفوائد الرائعة .. من يستطيع أن يعقب ..
أما سمعت لا عطر بعد عروس ... وموضوعك عطر عروس .. حفظك الله وجزاك خيراً على فوائدك ونقولك .. وجعلها الله في موازين حسناتك ... آمين ..
كذا الفوائد والعلم ..
ـ[هيثم حمدان.]ــــــــ[30 - 05 - 02, 04:43 م]ـ
بارك الله فيك يا شيخ عبدالله. سماع الحسن من سمرة وكلام العلماء فيه]
ناصر الدین الألبانی - محدث بزرگ اهل سنت - حدیث علی الید را ضعیف می داند:
الالبانی:
(سنن ابن ماجة)
2400 حدثنا إبراهيم بن المستمر حدثنا محمد بن عبد الله ح وحدثنا يحيى بن حكيم حدثنا ابن أبي عدي جميعا عن سعيد عن قتادة عن الحسن عن سمرة أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال على اليد ما أخذت حتى تؤديه.
تحقيق الألباني:
ضعيف، الإرواء (1516)
نام کتاب : صحيح وضعيف سنن ابن ماجة نویسنده : الألباني، ناصر الدين جلد : 5 صفحه : 400
39 - باب ما جاء في أن العارية مؤداة 217 - 1289 حدثنا محمد بن المثنى.
حدثنا ابن أبي عدي، عن سعيد، عن قتادة، عن الحسن، عن سمرة، عن النبي صلى الله عليه وسلم قال: " على اليد ما أخذت حتى تؤدي ".
قال قتادة: ثم نسي الحسن فقال: " هو أمينك، لا ضمان عليه "، يعني: العارية.
(ضعيف - ابن ماجه 2400) (1) .
هذا حديث حسن صحيح(منظور حدیث هو أمینک است)
وقد ذهب بعض أهل العلم، من أصحاب النبي صلى الله عليه وسلم وغيرهم إلى هذا.
وقالوا: يضمن صاحب العارية.
وهو قول الشافعي وأحمد.
وقال بعض أهل العلم، من أصحاب النبي صلى الله عليه وسلم وغيرهم: ليس على صاحب العارية ضمان، إلا أن يخالف.
وهو قول الثوري، وأهل الكوفة.
وبه يقول إسحاق.
نام کتاب : ضعيف سنن الترمذي نویسنده : الألباني، ناصر الدين جلد : 1 صفحه : 149-150
نام کتاب : سنن الترمذي - ت شاكر نویسنده : الترمذي، محمد بن عيسى جلد : 3 صفحه : 558
(1516) - (حديث سمرة مرفوعا: " على اليد ما أخذت حتى تؤديه " رواه الخمسة , وصححه الحاكم (ص 431) .
* ضعيف.
أخرجه أبو داود (3561) والترمذى (1/239) وابن ماجه (2400) والحاكم (2/47) والبيهقى (6/90) وأحمد (5/8 و12 و13) من طريق الحسن عن سمرة به.
وزادوا جميعا إلا ابن ماجه: " ثم إن الحسن نسى فقال: هو أمينك , لا ضمان عليك ".
وقال الترمذى: " حديث حسن صحيح ".
وقال الحاكم: " صحيح الإسناد على شرط البخارى ".
وأقول: هو صحيح وعلى شرط البخارى لو أن الحسن صرح بالتحديث عن سمرة , فقد أخرج البخارى عنه به حديث العقيقة , أما وهو لم يصرح به , بل عنعنه , وهو مذكور فى المدلسين , فليس الحديث إذن بصحيح الإسناد , وقد جرت عادة المحدثين إعلال هذا الإسناد بقولهم: " والحسن مختلف فى سماعه من سمرة ".
وبهذا أعله الحافظ فى " التلخيص " (3/53) .
وقال الصنعانى فى " سبل السلام ": " وللحفاظ فى سماعه منه ثلاث مذاهب:
الأول: أنه سمع منه مطلقا , وهو مذهب على بن المدينى والبخارى والترمذى.
والثانى: لا , مطلقا , وهو مذهب يحيى بن سعيد القطان ويحيى بن معين وابن حبان.
والثالث: لم يسمع منه إلا حديث العقيقة , وهو مذهب النسائى , واختاره ابن عساكر , وادعى عبد الحق أنه الصحيح.
قلت: ونحن لم نعلم تصريحه بالسماع عن سمرة فى غير حديث العقيقة , فيتجه أن يكون الصواب القول الثالث.
وإذا ضممنا إلى ذلك ما جاء فى ترجمة الحسن البصرى , وخلاصته ما فى " التقريب ": " ثقة ففيه فاضل مشهور , وكان يرسل كثيرا , ويدلس ".
فينتج من ذلك عدم الاحتجاج بحديث الحسن عن سمرة إذا عنعنه , كما فعل فى هذا الحديث , والله أعلم.
نام کتاب : إرواء الغليل في تخريج أحاديث منار السبيل_ الألباني، ناصر الدين ج 5 ص 348-249
بررسی سمره ابن جندب
سمره روایتی را از پیامبر نقل می کند که بسیار کاربردی در امور مسلمین بود؛ چرا بقیه صحابه نقل نکرده اند؟ یعنی بقیه صحابه سماع نکردند؟ - چون هیچ صحابی دیگر غیر از حسن نشنیده است
سمره نیز حاکم بصره بود، اگر گفته، چرا فقط حسن از او نقل می کند؟
روایت منفرد از قتاده - حسن - سمره است = حدیثی به شدت عام البلوی است، یعنی کسی غیر این سه نشنیده اند.
کشتار 8 هزار نفری سمره!
- .... وولي زياد حين شخص من البصرة إلى الكوفة سمرة بن جندب ، فحدثني : عمر ، قال : حدثني : إسحاق بن ادريس ، قال : حدثني : محمد بن سليم ، قال : سألت أنس بن سيرين هل كان سمرة قتل أحدا ، قال : وهل يحصى من قتل سمرة بن جندب استخلفه زياد على البصرة وأتى الكوفة فجاء وقد قتل ثمانية الآف من الناس ، فقال له : هل تخاف أن تكون قد قتلت أحدا بريئا ، قال : لو قتلت اليهم مثلهم ما خشيت.
(الطبري - تاريخ الطبري - سنة خمسين - ذكر وفاه المغيره بن شعبه وولايه زياد الكوفه ج 5 ص 237)
- حدثني عمر ، قال : حدثني : موسى بن اسماعيل ، قال : حدثنا : نوح بن قيس ، عن أشعث الحداني ، عن أبي سوار العدوى ، قال : قتل سمرة من قومي في غداة سبعة وأربعين رجلا قد جمع القرآن.
(الطبري - تاريخ الطبري - سنة ثلاث وخمسين - ذكر الخبر عن وفاه الربيع بن زياد الحارثى ج 5 ص 292 )
سمره ابن جندب همان کسی است که ۸ هزار را کشت، همچین قاتلی، محدث از پیامبر شده است در حالی که هیچ یک از صحابه پر شمار دیگر پیامبر چنین چیزی را نقل نکردند! سمره همان شخص چشم چرانی است که ماجرای درخت او و روایت لا ضرر و لا ضرار معروف درباره اوست! که به هیچ وجه زیربار کلام پیامبر خدا نرفت!!
سمره علاوه بر اینکه یک تروریست است، جعال حدیث هم هست:
قال أبو جعفر و قد روي أن معاوية بذل لسمرة بن جندب مائة ألف درهم حتى يروي أن هذه الآية نزلت في 1علي بن أبي طالب وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَىٰ مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ ﴿٢٠٤﴾ وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ ۗ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ ﴿٢٠٥﴾
[1] و أن الآية الثانية نزلت في ابن ملجم و هي قوله تعالى وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ
[2] فلم يقبل فبذل له مائتي ألف درهم فلم يقبل فبذل له ثلاثمائة ألف فلم يقبل فبذل له أربعمائة ألف فقبل و روى ذلك( شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج 4 ص 73)
بررسی حسن بصری:
حسن متهم به تدلیس است، معلوم نیست که در مورد این روایت تدلیس نکرده باشد:
الذهبي:
قال الذهبي في السير: (3/ 184): وقد ثبت سماع الحسن من سمرة ولقيه بلا ريب صرح بذلك في حديثين).
وقال: أن الحسن معروف بالتدليس ويدلس عن الضعفاء فيبقى في النفس من ذلك فإننا وإن ثبتنا سماعه من سمرة يجوز أن يكون لم يسمع فيه غالب النسخة التي عن سمرة والله أعلم.
نتیجه بررسی روایت این است:
●روایت مطلقا در کتب شیعه و از طریق اهل بیت علیهم السلام نیست.
●روایت مقابل و ضد او در میان روایات اهل بیت علیهم السلام وجود دارد.
●روایت در کتب اهل سنت منفرد سمره بن جندب است و منفرد حسن بصری از سمره و منفرد قتاده از حسن بصری است!
●علماء اهل سنت در نقل حسن بصری از سمره اختلاف دارند.
●حسن بصری در نقل حدیث متهم به تدلیس است.
●خود راوی یعنی حسن بصری از روایت برگشته و ضد نظر خودش نظر داده است!
بحث اصلی:
ید عاریه(یعنی امانت دادن چیزی) آیا ید مخاطب عدوانی یا أمانی است؟! ید مخاطب ضمان آور یا عدم ضمان آور؟
دو دیدگاه است:
عده می گویند ضمان آور است = استناد به حدیث علی الید می کنند
برخی نیز می گویند ضمان آور نیست = حدیث را قبول نمی کنند
روایات دیگر بیان می کنند که ید عاریه ضمان آور نیست اما روایت علی الید بیان میکند همه ید ها ضمان آور است - حتی ید عاریه -
علماء متاخر، حدیث علی الید را عام گرفته و روایاتی که بیان می کند که ید عاریه ضمان آور نیست را خاص دانسته اند - پس خاص، عام را تخصیص می زند -
لذا ید در همه جا ضمان آور است الا در عاریه؛ در حالی که این تعارض با تخصیص حل نمی شود که علی الید عام باشد و ید عاریه خاص.
تعارض از باب تضاد است - دو روایت ضد هم هستند و دیگر را باطل می دانند؛ یعنی هر کدام قبول شد، طرف مقابل مردود می شود:
اگر حدیث علی الید قبول شد، احادیثی که بیان می کردند که«ید عاریه ضمان آور نیست» باطل می شود.
اگر احادیث «ید عاریه ضمان آور نیست» قبول شد، یعنی حدیث علی الید پذیرفته باطل است.
موید این حرف: حسن بعدا همین حرف را قبول کرد؛ این که بیان میکند:
قَالَ قَتَادَةُ: ثُمَّ نَسِيَ الحَسَنُ، فَقَالَ: فَهُوَ أَمِينُكَ لَا ضَمَانَ عَلَيْهِ، يَعْنِي: العَارِيَةَ....(ر.ک. سنن الترمذي - ت شاكر / جلد : 3 صفحه : 55و سنن الترمذي - ت بشار / جلد : 2 صفحه : 557)
حسن بصری در سال 110 از دنیا رفته است - زمان امام سجاد و باقر علیهما السلام - زمانی که از امام باقر و صادق علیهماالسلام در مورد عاریه روایت داریم، یعنی ضد روایت علی الید
ترمذی می نویسید: برخی - مانند شافعی و احمد و اصحاب پیامبر - صاحب عاریه ضامن است
برخی دیگر - مانند ثوری، اهل کوفه و اسحاق - صاحب عاریه ضامن نیست مگر اینکه مخالفت کند. ... (هَذَا حَدِيثٌ حَسَنٌ وَقَدْ ذَهَبَ بَعْضُ أَهْلِ العِلْمِ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَغَيْرِهِمْ إِلَى هَذَا، وَقَالُوا: يَضْمَنُ صَاحِبُ العَارِيَةِ، وَهُوَ قَوْلُ الشَّافِعِيِّ، وَأَحْمَدَ، وقَالَ بَعْضُ أَهْلِ العِلْمِ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَغَيْرِهِمْ: لَيْسَ عَلَى صَاحِبِ العَارِيَةِ ضَمَانٌ إِلَّا أَنْ يُخَالِفَ، وَهُوَ قَوْلُ الثَّوْرِيِّ، وَأَهْلِ الْكُوفَةِ، وَبِهِ يَقُولُ إِسْحَاقُ سنن الترمذي - ت بشار / جلد : 2 صفحه : 557)
پس اختلاف اصلی در ید عاریه است که «ید عاریه ضامن آور است یا ید عاریه ضامن آور نیست» کدام حق است؟
علی الید = در مقابل عاریه است
علی الید: بیان می کند که همه ید ها ضمان آور است تا زمانی که «تودیه»؛ ید عاریه ضمان آوراست
روایات دیگر: همه ید ها ضمان آور الا ید عاریه که ضمان آور نیست.
اما فقهاء الان چون حدیث علی الید را پذیرفته و نسبت نبوی مشهور دادند - می گویند علی الید عام، عاریه را تخصیص می زند - در حالی که این برخورد خلاف برداشت علماء متقدم از حدیث علی الید است
تنها روایتی که دلالت می کند که ید عاریه ضمان آور است - ید عدوانی محسوب می شود - حدیث علی الید است که بعد از قتاده منکر حدیث علی الید میشود
نتیجه نهایی:
علاوه بر اشکالات که شد، قتاده اقرار می کند که «ثُمَّ نَسِيَ الحَسَنُ، فَقَالَ: فَهُوَ أَمِينُكَ لَا ضَمَانَ عَلَيْهِ، يَعْنِي: العَارِيَةَ...» یعنی روایت اول بیانگر ضمان بودن ایدی حتی ید عاریه - چون ید عدوانی محسوب می شود
اما با اقرار قتاده معلوم می شود که اصلا روایت مضمون دیگر داشته: ید عاریه، چون عدوانی نیست - امانی است - لذا ضمانی بر گردن آخذ نیست
اگر حدیث علی الید قبول نشود؛ نمی توان به آن برای حکم شرعی استناد کرد اما علی الید سدلیل عقلائی است - دلیل لبی -
اکتفاء به قدر متیقن - هر کجا یقین به ضمان است، ضامن است؛ شک در ضمان، کنار گذاشته می شود -
اگر حدیث نباشد، اطلاق گیری و عموم گیری ممنوع می شود - خلاف الان که از اطلاق و عموم حدیث ید استفاده می شود
مثلا اگر در کوچه ای شیء قیمتی افتاد باشد، و نام مبارک خداوند در آن باشد؛ اگر انسانی برای احترام به خدا آن را به کناری بگذارد؛ برخورد علماء الان: عمومیت قاعده علی الید شامل آن می شود - شک که آیا مفروض شامل قاعده می شود، استفاده از عمومیت آن می کنند -
اما ثابت شد که قاعده ید، دلیل لفظی نیست و دلیل لبی و عقلی شد؛ در دلیل عقلی باید اکتفاء به قدر متیقن کرد لذا زمانی که در مثال مفروض شک شد، نمی توان از قاعده استفاده کرد که بگویند ضامن تا تودی
بلکه می توان آن را کنار گذاشت بدون اینکه ضامن بود.
عموم و اطلاق از دلیل لفظی فهمیده می شود، اگر حدیث علی الید قبول شود می توان از عموم و اطلاق در مقام شک استفاد کرد - محافل علمی قبول کرده و از عموم آن استفاده می کنند -
اگر حدیث علی الید قبول نشود، سوال می شود آیا عقلائی هم نیست؟ که جواب مثبت است! اگر قاعده عقلائی شد؛ آثار دیگری دارد. مثلا نمی توان از قاعده عقلی عموم و اطلاق فهمید - چون قاعده لفظی نیست - بلکه در مقام شک باید اخذ به قدر متیقن کرد.
