توضیح: مانعیت قرائن ارتکازی از انعقاد اطلاق و راه به دست آوردن ارتکاز زمان صدور

[مخبریان]

مهم‌ترین منبع در استنباط، دو متن است: متن قرآن و متن روایاتی که از معصومین به ما رسیده است. [فهم این دو متن وابسته به فهم قرائن موجود در زمان صدور آنهاست. در بحث اطلاق] قرائن بر تقیید دو قسم هستند:
   

• قرائن لفظیه: قرینه‌ی لفظیه قرینه‌ای است که خود مولا آن را ذکر کند. مثلاً مولا بگوید «اکرم الفقیر و لاتکرم فساقهم»
   
  
• قرائن ارتکازیه: قرینه‌ای است که منشأ انصراف می‌شود؛ مثلاً اگر مولا بگوید «اکرم العلماء» بر اساس یک ارتکاز، علما به فقها منصرف می‌شود نه به حکماء و سایر دسته‌های علما.
  

برای انعقاد اطلاق، وجود قرینه‌ی ارتکازی هم مانند قرینه‌ی لفظی مانع محسوب می‌شود. این دو متن بر حسب ارتکاز زمان صدور القاء شده‌اند؛ بر همین اساس یکی از مسائل مطرح در فهم معنای آیات و روایات این است که علاوه بر کشف معنای عرفی الفاظ روایات در زمان شارع، ارتکاز آن زمان هم کشف شود تا معلوم شود که آیا ارتکازی که موجب انصراف بشود، در آن زمان بوده است یا خیر. 

البته باید توجه کرد که قرینه‌ی ارتکازی:

• گاهی تنها در ذهن سامع است؛ یعنی مثلاً مولا می‌گوید «اکرم العلماء» و به خاطر ارتکازی که بین متکلم و سامع وجود دارد، سامع از عنوان «علماء»،‌ فقها را می‌فهمد. در این صورت لازم است سامع در زمان نقل به این قرینه اشاره کرده و آن را بگوید؛ مثلاً بگوید که مولا از ما اکرام فقها را خواست یا بگوید مولا از ما اکرام علما را خواست و منظورش از علما، فقها بود. در هر حال نمی‌تواند بگوید که مولا از ما اکرام علما را خواست.
   
  
• گاهی عام است: اگر قرینه‌ی ارتکازی، قرینه‌ی عام باشد (در مرتکز عرف این قرینه وجود داشته باشد یعنی وقتی کسی در مورد علما توصیه‌ای می‌کند، همه از آن خطاب، عالمان شرع را می‌فهمند)، دیگر لازم نیست که ناقل آن ارتکاز را نقل نماید، حتی اگر احتمال داده شود که این ارتکاز تغییر می‌کند؛ چون این ارتکاز عمومی است. 
  

نوعاً نسبت به تغییر ارتکاز غفلت وجود دارد. در همین جامعه‌ی ما در موضوعات اجتماعی، افراد با مشرب‌های مختلف ممکن است یک جمله را به کار ببرند اما با توجه به مشرب آنها، گفته می‌شود مراد فرد الف از این جمله این معناست و مراد فرد ب از همین جمله، معنای دیگری است. اما بعد از چند قرن این ارتکازات از بین می‌رود یا تغییر می‌کند؛ لذا معنای سخنی که در این زمان گفته شده است، [درست] فهمیده نمی‌شود.

سؤال: از کجا می‌توان ارتکازات آن زمان را فهمید؟
پاسخ: با آشنایی با دو چیز می‌توان ارتکازات زمان صدور را [تا حدی] به دست آورد: آشنایی با تاریخ و آشنایی با روایات. این دو، آشنایی ما را به زمان و مکان صدور نزدیک می‌کند تا ارتکازات و قرائن را به دست آوریم.

سؤال: اگر شک کنیم که آیا ارتکازی بر خلاف ارتکاز ما در زمان صدور روایات وجود داشته است یا نه، چه باید کرد؟
پاسخ: در این صورت راهی برای [تمسک به اطلاق] نداریم. 

---

برگرفته از درس خارج اصول استاد سید محمود مددی، بحث مطلق و مقید، جلسه 130، 7 خرداد 1401.

[مخبریان]

البته برای به دست آوردن ارتکاز زمان صدور روایات، توجه به فتاوای اهل سنت و روایات اهل سنت هم نیاز است. البته شاید بتوان گفت آنها در ضمن موارد ذکر شده آمده‌اند.