مرحوم آخوند گفته است که اگر قدر متیقن در مقام تخاطب در کلام وجود داشته باشد، ظهور در اطلاق منعقد نمی‌شود.
ابتدا باید قدر متیقن در مقام تخاطب را توضیح داد:
مولا اگر عنوانی را به کار برد که حصه‌هایی دارد، دو احتمال وجود دارد:
در مقابل مرحوم آخوند، جماعتی مانعیت قدر متیقن در مقام تخاطب برای انعقاد اطلاق را نپذیرفته‌اند و گفته‌اند که عالم در کلام امام مطلق است.
نقد و بررسی: با بررسی دو نکته مانعیت یا عدم مانعیت قدر متیقن در مقام تخاطب روشن می‌شود:
ابتدا باید قدر متیقن در مقام تخاطب را توضیح داد:
مولا اگر عنوانی را به کار برد که حصه‌هایی دارد، دو احتمال وجود دارد:
- گاهی احتمال داده نمی‌شود که برخی حصه‌ها خصوصیت و برتری‌ای نسبت به بقیه داشته باشند. مثلاً در خطاب «اکرم العلماء» احتمال نمی‌دهیم که لاغری و چاقی یا کوتاهی قد و بلندی آن یا سیاهی و سفیدی یا ... در حکم مؤثر باشد.
- گاهی برخی از حصه‌ها بر برخی دیگر ترجیح دارند و احتمال اختصاص حکم به آنها داده می‌شود. مثلاً احتمال می‌دهیم که شارع اکرام خصوص عالمان دین را واجب کرده باشد؛ ولی احتمال عکس نمی‌دهیم (یعنی احتمال نمی‌دهیم که اکرام عالمان دیگر واجب باشد ولی اکرام عالمان دینی واجب نباشد). این را قدر متیقن خارجی می‌گوییم.
- گاهی عنوان نسبت به برخی حصص نص می‌شود؛ مثلاً کسی از امام سؤال می‌کند «هل یجب اکرام علماء الدین؟» امام پاسخ می‌دهند «یجب اکرام العالم». در این خطاب، عالم نسبت به علمای دین نص است؛ زیرا -هرچند امام عبارت علمای دین را نفرمود- اما سؤال سائل از علمای دین بود و این باعث می‌شود که در عالمان دین نص شود. [این را قدر متیقن در مقام تخاطب می‌گویند]
- احتمال دارد که «عالم» مقید باشد یعنی «یجب اکرام العالم ولیکن العالمُ عالماً للدین»
- احتمال داد که «عالم» مجمل باشد؛ در این صورت قدر متیقن عنوان «عالم»، عالم دین است.
در مقابل مرحوم آخوند، جماعتی مانعیت قدر متیقن در مقام تخاطب برای انعقاد اطلاق را نپذیرفته‌اند و گفته‌اند که عالم در کلام امام مطلق است.
نقد و بررسی: با بررسی دو نکته مانعیت یا عدم مانعیت قدر متیقن در مقام تخاطب روشن می‌شود:
- مثال‌ها مختلف است، در برخی قدر متیقن در مقام تخاطب مانع انعقاد اطلاق می‌شود و در برخی نمی‌شود. مثلاً اگر راوی بپرسد خونی که از بینی می‌آید پاک است یا نجس است و امام بفرمایند «الدم نجسٌ» است. درست است که سؤال در مورد نجاست خون بینی است، اما فهم عرفی این است که این سؤال مانع انعقاد اطلاق پاسخ امام نمی‌شود و هر خونی -چه از بینی بیاید چه از دهان و چه از دست و...- نجس است.
- در مقدمه‌ی اول از مقدمات حکمت گفته شد که برای اطلاق لازم است که متکلم در مقام بیان باشد و گاهی سؤال راوی باعث می‌شود که بودن متکلم در مقام بیان احراز نشود. مثلاً سائل بپرسد آیا «اکرام عالم عادل واجب است؟» و امام پاسخ دهند «یجب اکرام العالم» در اینجا با توجه به سؤال -که یکی از قرائن بود- در مقام بیان بودن احراز نمی‌شود.
برگرفته از درس خارج اصول استاد سید محمود مددی، بحث مطلق و مقید، جلسه 130، 7 خرداد 1401.
