یکی از اقوالی که در مورد تجری مطرح است، نظر محقق نائینی است: تجری قبح فاعلی دارد، اما قبح فعلی ندارد.
در مورد این تفصیل، ابتدا باید قبح فعلی و فاعلی را معنا کرد. خود محقق نائینی توضیح روشنی نداده‌اند و بین تقریر مرحوم کاظمی و آیت الله خویی هم اختلاف وجود دارد. در این بحث استاد مختصراً نظر مختار خودشان را گفتند اما ما ابتدا با توجه به مطالب شهید صدر، احتمالات دیگر را هم مطرح می‌کنیم:
احتمالات در معنای قبح فعلی و فاعلی در کلام شهید صدر
۱. مراد از این که تجری قبل فاعلی دارد، این باشد که تجری اصلاً قبیح نیست (که رجوع به کلام شیخ انصاری دارد)
۲. اگر مرکز قبح، ذات فعل باشد با قطع نظر از اضافه‌اش به فاعلش، قبح فعلی است و اگر مرکز قبح فعلی باشد که صدور از فاعلش هم مورد توجه است، قبح فاعلی است.
۳. در قبح فاعلی مرکز، نسبت بین فعل و فاعل است نه ذات فعل به تنهایی و نه فعلی مضاف به فاعل. [قاعدتاً قبح فعلی مرکز قبح یکی از دو حالت اخیر است: نفس فعل یا فعل مضاف به فاعل]
۴. قبح فعلی قبح ناشی از عنوان اولی است و قبح فاعلی قبح ناشی از عنوان ثانوی (مثل عنوان اقدام بر معصیت) است.
مختار استاد
استاد ظاهراً معنای دوم را قبول دارند (منظور محقق نائینی را این معنا می‌دانند) و در توضیح آن گفته‌اند: افعال قبیح دو قسم هستند:
در مورد این تفصیل، ابتدا باید قبح فعلی و فاعلی را معنا کرد. خود محقق نائینی توضیح روشنی نداده‌اند و بین تقریر مرحوم کاظمی و آیت الله خویی هم اختلاف وجود دارد. در این بحث استاد مختصراً نظر مختار خودشان را گفتند اما ما ابتدا با توجه به مطالب شهید صدر، احتمالات دیگر را هم مطرح می‌کنیم:
احتمالات در معنای قبح فعلی و فاعلی در کلام شهید صدر
۱. مراد از این که تجری قبل فاعلی دارد، این باشد که تجری اصلاً قبیح نیست (که رجوع به کلام شیخ انصاری دارد)
۲. اگر مرکز قبح، ذات فعل باشد با قطع نظر از اضافه‌اش به فاعلش، قبح فعلی است و اگر مرکز قبح فعلی باشد که صدور از فاعلش هم مورد توجه است، قبح فاعلی است.
۳. در قبح فاعلی مرکز، نسبت بین فعل و فاعل است نه ذات فعل به تنهایی و نه فعلی مضاف به فاعل. [قاعدتاً قبح فعلی مرکز قبح یکی از دو حالت اخیر است: نفس فعل یا فعل مضاف به فاعل]
۴. قبح فعلی قبح ناشی از عنوان اولی است و قبح فاعلی قبح ناشی از عنوان ثانوی (مثل عنوان اقدام بر معصیت) است.
(مراجعه شود به بحوث في علم الأصول، ج ۴، ص ۳۹ و ۴۰)
مختار استاد
استاد ظاهراً معنای دوم را قبول دارند (منظور محقق نائینی را این معنا می‌دانند) و در توضیح آن گفته‌اند: افعال قبیح دو قسم هستند:
- افعالی که فی نفسه قبیح هستند: مانند ظلم یا خیانت در امانت یا کذب که مهم نیست از چه کسی صادر شود؛ بلکه از هرکس صادر شود، قبیح است.
- افعالی که فی نفسه قبیح نیستند؛ اما نسبت به برخی اشخاص قبیح است؛ مثل دوچرخه‌سواری یا آدامس جویدن یا دویدن در کوچه و خیابان برای علما و ... این دسته تنها قبح فاعلی دارد و قبح فعلی ندارد.
برگرفته از دروس خارج اصول فقه استاد سید محمود مددی، مباحث قطع، جلسهٔ ۱۵، ۱۸ مهر ۱۴۰۱
