«اصول» بررسی استدلال به آیه نفی عذاب بر برائت

[سید رضا حسینی]

بحث بر روی استدلال به آیه نفی عذاب«ما کنا معذبین حتی نبعث رسولا» بر برائت بود.
مرحوم آیت الله خوئی می فرمایند: که این آیه اگر چه در مقام نفی فعلیت عقاب قبل از بعثت رسول است ولی به دلالت التزامی و بإلملازمه نیز دلالت بر عدم استحقاق عقاب قبل از بعثت رسول نیز می کند؛ زیرا لسان آیه بیانگر این است که شأن الهی اقتضاء می کند، قبل از ارسال رسول، عذاب نمی کند و عذاب کردن قبل از ارسال رسول، مناسب شأن الهی نیست و این عدم تناسب در صورتی است که شخص مستحق عقاب نباشد و الا اگر مستحق عقاب باشد، دیگر عذاب او، لطمه‌ای به شأن الهی نمی زند و مخالف شأن الهی نیست.

حضرت استاد استدلال مرحوم آیت الله خوئی را تنها در یک فرض و طبق یک احتمال قبول دارند و قائل هستند که بر طبق فرض دیگر، این ملازمه وجود ندارد به این بیان که ایشان طبق مبنای مرحوم امام که قائل به نظام اسماء هستند می فرمایند: ما در این جا باید نظام اسماء الهی را مد نظر بگیریم به این بیان که اگر گفتیم مراد از شأن مطرح شده در آیه شأن عدل الهی و عدالت باشد، در این صورت حق با مرحوم آیت الله خوئی است و بین عدم فعلیت عقاب و عدم استحقاق ملازمه وجود دارد ولی اگر گفته شد مراد از این آیه ممکن است شأن تفضل و رحمت الهی و سبقت گرفتن رحمت الهی بر غضب الهی باشد، در این صورت بین عدم فعلیت عقاب و عدم استحقاق عقاب، ملازمه ای وجود ندارد؛ زیرا خدای متعال حتی اگر بنده ای معصیت قطعی الهی را هم کرده باشد،(که در این صورت قطعاً مستحق عقاب نیز می باشد) ممکن است که به سبب رحمت و تفضل خودش او را عقاب نکند. حال در ما نحن فیه به طریق اولی ملازمه ای وجود ندارد چون در بحث برائت، بحث روی استحقاق عقاب بر معصیت احتمالی است.
خلاصه کلام این است که اگر با اسم عدل الهی بخواهیم این آیه را تفسیر کنیم و بگوییم با توجه به اینکه خداوند عادل است، عدم عقاب قبل از بعث رسول با عدم استحقاق ملازمه دارد، در این صورت، این بیان کاملا کلامی متین، صحیح و دقیق است.
اما اگر با اسم رحمت و فضل الهی بخواهیم آیه را تفسیر کنیم و بگوییم عقاب قبل از بعث رسول، مناسب شأن رحمت الهی نیست، در این صورت هیچ تلازمی بین عدم عقاب با عدم استحقاق عقاب وجود ندارد؛ زیرا خداوند در فرض قطعی بودن استحقاق عقاب هم ممکن است، عقاب نکند.

نکته جالب این است که خودم مرحوم آقای خوئی در ادامهٔ بحث به مناسبتی در جوابی که به شیخ و در تأیید مرحوم آخوند می دهند، این فرض را نیز مطرح نموده اند که ممکن است مراد از شأن موجود در آیه، شأن رحمت و فضل الهی باشد که در این صورت بین عدم عقاب و عدم استحقاق هیچ گونه ملازمه ای وجود ندارد.

[خیشه]

چرا عذاب نکردن قبل از ارسال رسل در شان خدا نیست؟ همین که مکلف میداند یک سری تکالیف وجود دارد و شارع که میتواند احتیاط را جعل کند. بیان اصاله الحظر در اشیا.

[سید رضا حسینی]

بحث روی اینه که آقای خویی گفته است اینکه خدا فرموده در شأن من نیست که قبل از بعث رسول عذاب بکنم، به ملازمه ازش فهمیده می شود که شخص مستحق عقاب هم نیست و الا اگر مستحق عقاب باشد، دیگر عقاب آن خلاف شأن الهی نیست.
استاد و مرحوم امام می فرمایند این حرف شما در جایی درسته که شأن در آیه را شأن عدل الهی بدانید و الا اگر شأن را شأن رحمت الهی دانستید، دیگر چنین ملازمه ای وجود ندارد؛ چرا که عدم عذاب با استحقاق عقاب مکلف، نیز سازگار است فضلا از عدم استحقاق عقاب مکلف.

اما سوال شما وارد نیست. چون ما که بحث نمی کنیم حالا کجا مکلف مستحق است کجا مستحق نیست؟ شما دارید می فرمایید که این آقا با اصالة الحظر، مستحق عقاب است خب باشد. الآن همینجا اگر خدا او را عذاب کند، مخالف شأن عدل الهی نیست ولی اگر شأن در آیه را شأن رحمت الهی دانستیم، چه بسا مخالف شأن رحمت الهی باشد.