غفلت از تفاوتِ مقام بیان اصل حکم یا فروعات آن

[سیدمجتبی شمس الدینی]

روایات اهل بیت گاه در مقام بیان اصل حکم هستند و گاه در مقام بیان فروعات یک حکم. وقتی در مقام بیان فروعات یک حکم باشند نمی توان از ظاهر آن استظهاری برای اصل حکم (وجوب یا استحباب یا امثال اینها) داشت. این نکته ای ست که خیلی از اوقات فقهاء (اعلی الله مقامهم) به آن توجه نکرده اند.
 مثلا در روایتی آمده شخصی پس از غسل احرام خوابیده، امام می فرمایند «یعید الغسل» [1]در اینجا، این «یعید» ظهور در وجوب ندارد چون سوال از فروعات حکم است و در مقام بیان اصل حکم غسل نبوده اند.
مثال دیگر اینکه شخصی بیان می دارد غسل جمعه را انجام نداده است، امام می فرمایند: شنبه انجام بده. اینجا هم در مقام بیان وجوب غسل نبوده اند بلکه فقط در مقام بیان قضاء داشتن آن تکلیف بوده اند.
به عبارت دیگر ظهور لفظی مثل «علی»، در وجوب از این جهت است که از طرف مولی حثّ و تحریک وجود دارد و قرینه ای هم  بر استحباب نیست اما این نکته در محلی است که در مقام بیان این جهت باشد اما وقتی اصل حکم قبلا بیان شده دیگر امام در مقام حث نیستند. در یک مقاله ای دیدم برای وجوب غسل احرام به تعداد زیادی روایت استناد شده بود که فقط دوتا از آنان دلالت داشت و بقیه، بخاطر همین نکته دلالت بر وجوب نداشتند.
در راستای همین نکته آقای خویی در مورد روایت زراره در خصوص زکات خیل به درستی فرموده اند:
«أمّا الثانية: فلأنّ‌ غايتها الدلالة على التفرقة بين إناث الخيل و ذكورها بالانتاج، و هو كما يصلح فارقاً للوجوب يصلح فارقاً للاستحباب أيضاً.»
 
درس خارج فقه 1 آبان 1402
 
[1]. ظاهرا منظور، این روایت است: عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَغْتَسِلُ لِلْإِحْرَامِ ثُمَّ يَنَامُ قَبْلَ أَنْ يُحْرِمَ قَالَ عَلَيْهِ‏ إِعَادَةُ الْغُسْلِ‏.

[سید محمد نظام آبادی]

پی نوشت . صحیحۀ زراره «هَلْ فِي الْبِغَالِ شَيْ‌ءٌ فَقَالَ لَا فَقُلْتُ فَكَيْفَ صَارَ عَلَى الْخَيْلِ وَ لَمْ يَصِرْ عَلَى الْبِغَالِ فَقَالَ لِأَنَّ الْبِغَالَ لَا تَلْقَحُ وَ الْخَيْلُ الْإِنَاثُ يُنْتَجْنَ وَ لَيْسَ»