امکان یا امتناع بازگشت از طیب نفس انشایی

[Payam_Khajei]

[روایت] لایحل مال امرء مسلم الا بطیبة نفسه تاسیسی نیست، امضاء بناء عقلایی است، و در بناء عقلاء آنی که مجوز تصرف در مال غیر است اعم است از طیب نفس بالفعل و طیب نفس انشایی که در ضمن عقد لازم به نحو شرط نتیجه انشاء می‌‌شود؛ عقلاء‌ می‌گویند قرارداد بستیم. زنی در ضمن عقد ازدواج با مردی میانسال می‌‌گوید من حاضر نیستم زن تو بشوم مگر این‌که بپذیری مادرم که تنهاست در منزل تو سکونت کند، به نحو شرط نتیجه در ضمن عقد نکاح شرط می‌‌کنند، چند روز بعد این مرد می‌‌گوید من گفتم اذن می‌‌دهم ولی الان دیگر راضی نیستم، و تصرف در مال مردم بدون اذن آن‌ها جایز نیست، آیا بعد از این نمازش باطل است؟ آیا عقلاء می‌‌پذیرند؟ [خیر عقلا] می‌‌گویند: در ضمن قرارداد، قرارداد بستیم، این حرف‌ها چیه؟ تصرف در مال غیر بدون اذنش را عقلاء از باب ظلم و عدوان حرام می‌‌دانند. حالا ممکن است بگویید گاهی هم ظلم و عدوان نیست اما حرام است مثل این‌که یک دانه گندم را که افتاده روی زمین کنار مغازه صاحب مغازه می‌‌خواهد بردارد شما سریع بر می‌‌داری می‌‌گذاری در دهانت این چون مالیت ندارد [لذا ظلم و عدوان نیست]. البته آقای خوئی گفته این هم ظلم و عدوان است به عمومات ظلم و عدوان تمسک کرده، ولی حالا اگر کسی بگوید این ظلم و عدوان نیست؛ یا شما وضوء گرفتید از آبی که مال مالک بود، غفلتا آب ریختید روی دست چپ‌تان بعد می‌‌گوید من مالک این آب‌ها هستم که روی دست تو هست، راضی نیستم تصرف کنی در این آب، بگویید این ظلم و عدوان نیست اگر من تصرف کنم. من نمی‌خواهم بگویم که دائما تصرف در مال غیر مصداق ظلم و عدوان است ممکن است یک مثال‌هایی بزنید ظلم و عدوان نباشد، ولی نکته عقلاییه غالبه در حرمت تصرف در مال غیر این است که ظلم و عدوان است و این نکته در جایی که فعلا مالک راضی نیست ولی طیب نفس او شرط نتیجه شده است، نمی‌آید، اتفاقا بر عکس، ‌اگر مالک بیرون کند این مادرزنش را از منزل ظالم می‌‌دانند، معتدی می‌‌دانند. و لذا به نظر ما مالک از طیب نفسش هم برگردد این فایده‌ای ندارد چون این طیب نفس شرط النتیجه در ضمن عقد لازم شده است.

در طیب نفس به نحو شرط النتیجه عقلاء‌ اصلا استنکار می‌‌کنند اصلا کار مالک را ظلم و عدوان می‌‌دانند نه کار این مادرزن را؛ این‌جا انصافا خطاب لایحل مال امرء‌ مسلم الا بطیبة نفسه یا انصراف دارد یا اصلا عرف از این طیب نفس اعم می‌‌فهمد از طیب نفس بالفعل یا طیب نفس انشایی در ضمن عقد لازم.


·      درس خارج فقه 26 مهر 1402

[مسعود عطار منش]

این دیدگاه، دیدگاه قوی ای است و در خیلی از بحث های فقهی هم ثمرات جدی دارد.
مثلاً در بحث تصرف حاکمیت در اموال رعیت چنانچه عقلا تصرفی را قبیح و ظلم ندانند می توان آن را جائز شمرد بدون آنکه نیاز باشد به بحث ولایت فقیه یا بحث ضرورت یا سائر عناوین ثانویه متمسک بشیم.
مثلاً اگر به لحاظ عقلائی نیاز باشد برای حفظ مصالح عمومی در این منطقه یک خیابان احداث شود. حال در وسط این خیابان ملک شخصی قرار گرفته و آن شخص هم حاضر نیست ملکش را بفروشد. به نظر می رسد به لحاظ عقلائی حکومت حق دارد قیمت منصفانه را پرداخت نموده و ملک شخص را از وی بگیرد هر چند او راضی نباشد.
در این مساله دیگر نیازی به بحث ولایت فقیه و ضرورت و ... هم نیست. این یک حکم عام در مورد تمام حکومت ها است که ذیل بناء عقلاء در بحث تصرفات مالی قرار می گیرد.