20-آبان-1402, 15:23
تردید ابوبصیر بین «ابوبصیر لیث بن بختری» و «ابوبصیر یحیی اسدی»
در بین رجالیان از قدیم، مشهور بود که ابوبصیر مردد بین «ابوبصیر لیث بن بختری مرادی» و «ابوبصیر یحیی بن ابی‌القاسم اسدی» است. یحیی بن ابی القاسم، ضعیف یا واقفی است، ولی لیث بن بختری ثقه است؛ لذا در مقام تصحیح روایاتی که در آن نام ابوبصیر آمده، رجالیان برای تصحیح سند، در صدد اقامه قرائن بر لیث بودن ابوبصیر برآمده‌اند. صاحب‌وسائل نیز که دأب اخباری دارد و در صدد تصحیح روایات است، در موارد زیادی پس از ذکر راویانی که از ابوبصیر نقل کرده‌اند –مثل ابن مسکان و حمید بن مثنّی و علی بن رئاب و..- ، بیان کرده است: «یعنی لیثا» یا «یعنی لیث بن البختری» یا «یعنی ابابصیر المرادی» و تعابیر دیگری از این قبیل ذکر کرده است.
کلام علامه در مورد ابوبصیر
اصل این مساله، مربوط به یک اشتباهی است که علامه در خلاصه مرتکب گشته و آن اشتباه در کلام دیگران نیز وارد شده است. توضیح آنکه از «یحیی بن أبی‌القاسم الأسدی»، یک راوی جلیل القدر امامی و از اصحاب صادقین (ع) است. این راوی در برخی موارد با عنوان «یحیی بن قاسم» نیز یاد شده است. به عنوان مثال، عقیقی از او با این تعبیر یاد کرده است. یک راوی دیگر نیز به نام «یحیی بن قاسم» وجود دارد که واقفی است. نام او «یحیی بن قاسم الحذّاء» است. بنابرین، دو راوی با این اسم وجود دارد: «ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی»، امامی ثقه است و «یحیی بن قاسم حذّاء» واقفی است. مرحوم علامه گمان کرده است که این دو، یک نفر هستند؛ لذا ابوبصیر یحیی بن قاسم را واقفی دانسته است. در حالی که «ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی» از اصحاب امام باقر (ع) و از کبار اصحاب الصادق (ع) است و کمی پس از وفات امام صادق (ع)، در سال ۱۵۰ از دنیا رفته و از اساس، دوره وقف را درک نکرده است.
شمّه‌ای از تاریخچه واقفه
واقفه بیش از دیگران، روایات غیبت را رواج داده‌اند. واقفه برای آنکه بتوانند این روایات را بر امام کاظم علیه السلام تطبیق نمایند، این روایات را ترویج کرده‌اند. مراد آنکه مساله وقف، از اواخر حیات موسی بن جعفر (ع) شروع شد. موسی بن جعفر سال ۱۷۹ زندانی شدند. به نظر می‌رسد حدود یکسال پس از زندانی شدن حضرت، مساله غیبت ایشان کم کم مطرح شده باشد؛ لذا می‌توان سال ۱۸۰ را ابتدای دوره واقفه تخمین زد. این دوره حبس ایشان، ۴سال طول کشید، که در این دوره، شیعیان هیچ‌گونه دسترسی به امام (ع) نداشتند، و یک دوره انقطاع کامل از امام (ع) را سپری کردند. حاصل آنکه مساله وقف، پس از ۳۰ سال از وفات «ابوبصیر یحیی اسدی» مطرح شده است.
کلام صاحب رساله عدیمة النظیر در مورد ابوبصیر
مرحوم آقا سید مهدی خوانساری در رساله «عدیمة النظیر فی أحوال ابوبصیر»، بحث مفصّلی مطرح کرده است. ایشان بیان کرده است که مراد از ابوبصیر، بر وجه اطلاق، یحیی اسدی است. ایشان در غالب مواردی که صاحب‌وسائل، به «یعنی ابوبصیر لیث بن البختری» و ازین قبیل موارد تعبیر نموده است نیز، مراد از ابوبصیر را همان یحیی اسدی دانسته است. این بحث ایشان در رسال مزبور، یک بحث بسیار دقیق رجالی است. ما نیز در تکمله مباحث ایشان، برای تایید کلامشان، شواهد دیگری اقامه نمودیم که مطلب ایشان را تثبیت می‌نماید. ایشان بیان کرده است که تنها در مواردی که «عبدالملک بن عتبة» از ابوبصیر نقل کند، مراد از ابوبصیر، لیث بن بختری است، که آن هم تنها یک یا دو روایت است.
ایشان بیان کرده است که «إن الاسدی احقّ بالاستصحاء من اللیث»؛ چرا که لیث، هر چند ثقه است ولی یک شخص معمولی است، ولی روایات مادحه در مورد یحیی اسدی، وارد شده است، و او از بزرگان و فقهای اصحاب اجماع بوده و از اوتاد الارض به شمار می‌رود و از رؤسای مذهب امامیّه و دارای فضائل زیادی است؛ لذا اینکه بخواهیم ابوبصیر را به لیث، نسبت دهیم، به نوعی پایین آوردن شأن ابوبصیر است. نتیجه آنکه ابوبصیر تصحیح می‌شود. به خصوص در جایی که راوی از او، علی بن ابی حمزه است، یحیی اسدی بودن ابوبصیر روشن‌تر است؛ چرا که یحیی بن ابی‌القاسم، نابینا بوده، و علی بن ابی حمزه، قائد او و عصاکش او بوده است.
درس خارج حضرت استاد سید محمّد جواد شبیری مورّخ ۱۶ آبان ۱۴۰۲
در بین رجالیان از قدیم، مشهور بود که ابوبصیر مردد بین «ابوبصیر لیث بن بختری مرادی» و «ابوبصیر یحیی بن ابی‌القاسم اسدی» است. یحیی بن ابی القاسم، ضعیف یا واقفی است، ولی لیث بن بختری ثقه است؛ لذا در مقام تصحیح روایاتی که در آن نام ابوبصیر آمده، رجالیان برای تصحیح سند، در صدد اقامه قرائن بر لیث بودن ابوبصیر برآمده‌اند. صاحب‌وسائل نیز که دأب اخباری دارد و در صدد تصحیح روایات است، در موارد زیادی پس از ذکر راویانی که از ابوبصیر نقل کرده‌اند –مثل ابن مسکان و حمید بن مثنّی و علی بن رئاب و..- ، بیان کرده است: «یعنی لیثا» یا «یعنی لیث بن البختری» یا «یعنی ابابصیر المرادی» و تعابیر دیگری از این قبیل ذکر کرده است.
کلام علامه در مورد ابوبصیر
اصل این مساله، مربوط به یک اشتباهی است که علامه در خلاصه مرتکب گشته و آن اشتباه در کلام دیگران نیز وارد شده است. توضیح آنکه از «یحیی بن أبی‌القاسم الأسدی»، یک راوی جلیل القدر امامی و از اصحاب صادقین (ع) است. این راوی در برخی موارد با عنوان «یحیی بن قاسم» نیز یاد شده است. به عنوان مثال، عقیقی از او با این تعبیر یاد کرده است. یک راوی دیگر نیز به نام «یحیی بن قاسم» وجود دارد که واقفی است. نام او «یحیی بن قاسم الحذّاء» است. بنابرین، دو راوی با این اسم وجود دارد: «ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی»، امامی ثقه است و «یحیی بن قاسم حذّاء» واقفی است. مرحوم علامه گمان کرده است که این دو، یک نفر هستند؛ لذا ابوبصیر یحیی بن قاسم را واقفی دانسته است. در حالی که «ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی» از اصحاب امام باقر (ع) و از کبار اصحاب الصادق (ع) است و کمی پس از وفات امام صادق (ع)، در سال ۱۵۰ از دنیا رفته و از اساس، دوره وقف را درک نکرده است.
شمّه‌ای از تاریخچه واقفه
واقفه بیش از دیگران، روایات غیبت را رواج داده‌اند. واقفه برای آنکه بتوانند این روایات را بر امام کاظم علیه السلام تطبیق نمایند، این روایات را ترویج کرده‌اند. مراد آنکه مساله وقف، از اواخر حیات موسی بن جعفر (ع) شروع شد. موسی بن جعفر سال ۱۷۹ زندانی شدند. به نظر می‌رسد حدود یکسال پس از زندانی شدن حضرت، مساله غیبت ایشان کم کم مطرح شده باشد؛ لذا می‌توان سال ۱۸۰ را ابتدای دوره واقفه تخمین زد. این دوره حبس ایشان، ۴سال طول کشید، که در این دوره، شیعیان هیچ‌گونه دسترسی به امام (ع) نداشتند، و یک دوره انقطاع کامل از امام (ع) را سپری کردند. حاصل آنکه مساله وقف، پس از ۳۰ سال از وفات «ابوبصیر یحیی اسدی» مطرح شده است.
کلام صاحب رساله عدیمة النظیر در مورد ابوبصیر
مرحوم آقا سید مهدی خوانساری در رساله «عدیمة النظیر فی أحوال ابوبصیر»، بحث مفصّلی مطرح کرده است. ایشان بیان کرده است که مراد از ابوبصیر، بر وجه اطلاق، یحیی اسدی است. ایشان در غالب مواردی که صاحب‌وسائل، به «یعنی ابوبصیر لیث بن البختری» و ازین قبیل موارد تعبیر نموده است نیز، مراد از ابوبصیر را همان یحیی اسدی دانسته است. این بحث ایشان در رسال مزبور، یک بحث بسیار دقیق رجالی است. ما نیز در تکمله مباحث ایشان، برای تایید کلامشان، شواهد دیگری اقامه نمودیم که مطلب ایشان را تثبیت می‌نماید. ایشان بیان کرده است که تنها در مواردی که «عبدالملک بن عتبة» از ابوبصیر نقل کند، مراد از ابوبصیر، لیث بن بختری است، که آن هم تنها یک یا دو روایت است.
ایشان بیان کرده است که «إن الاسدی احقّ بالاستصحاء من اللیث»؛ چرا که لیث، هر چند ثقه است ولی یک شخص معمولی است، ولی روایات مادحه در مورد یحیی اسدی، وارد شده است، و او از بزرگان و فقهای اصحاب اجماع بوده و از اوتاد الارض به شمار می‌رود و از رؤسای مذهب امامیّه و دارای فضائل زیادی است؛ لذا اینکه بخواهیم ابوبصیر را به لیث، نسبت دهیم، به نوعی پایین آوردن شأن ابوبصیر است. نتیجه آنکه ابوبصیر تصحیح می‌شود. به خصوص در جایی که راوی از او، علی بن ابی حمزه است، یحیی اسدی بودن ابوبصیر روشن‌تر است؛ چرا که یحیی بن ابی‌القاسم، نابینا بوده، و علی بن ابی حمزه، قائد او و عصاکش او بوده است.
درس خارج حضرت استاد سید محمّد جواد شبیری مورّخ ۱۶ آبان ۱۴۰۲
