نوآوری علمی: سنجه‌های چهارگانۀ أخبار آحاد

[MOEIN]

تتبع در اقوال فقهاء، -چه اصولی مثل صاحب جواهر و محقق خویی و چه اخباری همچون صاحب حدائق(قدس سرّهم)-ما را به این نتیجه می‌رساند که امور وراء نصی که فقهاء، روایات را با آن می‌سنجند، چهار چیز است:

1. سنجش أخبار آحاد با اصول و بنیان‌های منصوصه؛ این اصول که به صراحت در آیات و روایات به آن اشاره شده، همچون ستون برای ساختمان دین به شمار می‌روند. از جمله این اصول می‌توان به «لزوم حفظ جان، مال و عِرض»، «حلیت طیبات»، «حرمت خبائث»، «امانت‌داری»، «راز‌داری»، «امر به معروف»، «نهی از منکر» و ... اشاره کرد.  اگر این اصول ریشۀ عقلانی داشته باشد، تخصیص بردار نیست. بله اموری که ریشۀ عقلانی ندارد و لسان آن نیز به استحکام این لسان نیست، تخصیص در آن محتمل است.
   
2. سنجش أخبار آحاد با سیرۀ تقنینیۀ شارع؛ این سیره نیز متخذ از صریح آیات و روایات است. سیرۀ تقنینیه در واقع همان طرح و نقشه‌ای است که شارع بر اساس آن ساختمان دین را بنا نهاده است. از آیات و تراث روایی می‌توان سه مصداق بر این سیره برشمرد:
   
   1-حکیمانه بودن؛ حکیم با حکمت قانون‌گذاری می‌کند؛ این حکمت گاه در متعلق امر و گاه در خود امر نهفته است.
   2-سهله و سمحه بودن؛ «ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ»
   3-نفی سبیل؛ «لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا»
   این سیره اگر چه إبای از تخصیص دارد؛ امّا خروج تخصصی از آن ممکن است.
   
3. سنجش أخبار آحاد با اصول و قواعد اصطیادی؛ اگر چه به صراحت در تراث روایی و آیات به این اصول و قواعد اشاره نشده است؛ اما فقیه با استقراء از موارد متعدد(تراث روایی-فتاوا) این اصول را اصطیاد می‌کند.
   در ساختمان دین این اصول همچون راهکارها و فنون ویژه‌ای است که با غور و استقراء در روایات و فتاوا به دست می‌آید. از آنجا که کشف این اصول اجتهادی است، گاه استقراء فقیه را به قطع می‌رساند و گاه این استقراء، مؤیدی در استنباط او خواهد بود. از جملۀ این اصول اصطیادی «قاعدۀ تقدم ابدان بر ادیان» است که صاحب حدائق (قدس سره) به آن اشاره کرده است.
   از آن‌جا که این اصول اصطیادی است، تخصیص در آن راه دارد.
   
4. سنجش اخبار آحاد با اهداف عالیۀ شرع؛ این اهداف که به صراحت در کلام شارع به آن اشاره شده، به خوبی در کلام فقها از سه امر دیگر تفکیک نشده است. گاه فقیه همۀ این موارد را از اهداف عالیه برمیشمرد و یا همه را تحت نامی دیگر قرار میدهد. در حالی که این تفکیک به نظر ضرورت دارد.
   شارعِ مقنن ساختمان دین را به جهت اهدافی بنا نهاده است. از آیات و سنت قطعیه، سه مصداق بر این اهداف می‌توان یافت:
   1-عبادت؛ «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلّا لِيَعْبُدُونِ»
   2-عدالت؛ «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا ... لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»3-کرامت؛ «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ»این اهداف اگر چه إبای از تخصیص دارد؛ امّا خروج تخصصی از آن ممکن است.
   برگفته شده از جلسات 237 إلی 254 درس خارج اصول تخالف الحجج- استاد عندلیب همدانی (دامت برکاته)