عدم تساوی اطلاق ذاتی و اطلاق مقامی

[علی آمنی]

اطلاق ذاتی و مقامی مساوی نیستند چون در جاهایی که حتی قید مغفول عنه نیست اما ضدان لا ثالث لهما یا نقیضان یا ملازمه عقلیه و شرعیه و عادیه بین طرفین است، در اینطور جاها هم اگر مولی قید نزند اطلاق ثابت می شود. یک مثال از ولایت فقیه بزنم:

مثال: یکی از روایاتی که در بحث های ولایت فقیه مطرح می شود، روایت اللهم ارحم خلفائی است. مسأله ای که در این روایت است، نحوه اطلاق گیری است. در این روایت بعید است بتوان به اطلاق لحاظی رسید چون اثبات این که روایت در مقام بیان شؤون حکومتی بوده – با توجه که در ادامه روایت که بحث نقل احکام است – و در مورد خصوص إفتاء نبوده، مشکل است. اما اگر گفتید این روایت در فضایی است که عده ای خود را خلیفة النبی می دانند، و حضرت در این فضا می گویند که اینها خلیفة النبی نیستند و در درجه اول خودِ ما اهل بیت هستیم و در درجه دوم افرادی که چنین ویژگی هایی را دارند خلیفه النبی هستند. وقتی در چنین فضایی حضرت بگویند خلیفة النبی آن ها نیستند بلکه این افراد هستند، ملازمه عرفیه دارد با این که شؤونی که آنها برای خودشان ثابت می کردند، برای این افراد ثابت باشد. یکی از شؤونی که آنها برای خود قائل بودند، إفتاء است که آن ها إخبار از احکام الله می کردند. مانند شریح قاضی که فقط قضاوت نمی کرد، بلکه إخبار از حکم الله هم می کرد. یا مثلا روایت بصل عکّة در مکّة، اخبار از حکم الله است.

پس اطلاق ذاتی، محدود به اطلاق مقامی مجموع ادله نیست بلکه در تک دلیل هم می تواند باشد.

ما عرض کردیم که قید دفعه واحده بودن که صاحب حدائق می گوید را با اطلاق مقامی مجموع ادله رد می کنیم. صاحب حدائق به حرف جواب داد که اطلاق، مقدمات حکمت و مقام بیان نیاز دارد و هیچ کدام از روایت در مقام بیان دفعه واحده بودن نیستند. ما در پاسخ گفتیم که این اطلاق ذاتی است و چون قید، قید مغفول عنه عند العامة است، اگر لازم باشد مولی باید آن را بیان کند و اگر بیان نکند عرف می فهمد که مولی آن را نمی خواسته است. این دیگر اطلاق لحاظی نیست تا لازم باشد بدانیم که مولی این خصوصیت را لحاظ کرده است. لذا من نمی گویم اطلاق ذاتی مساوی با اطلاق مقامی مجموع ادله است چرا که اطلاق ذاتی در تک دلیل هم می تواند باشد بلکه عرضم این است که اطلاق در ما نحن فیه، به لحاظ کلامی و مقامی، اطلاق مقامی است و به لحاظ اطلاق مقامی تک دلیل و مجموع ادله، اطلاق مقامی مجموع ادله است و به لحاظ ذاتی و لحاظی هم اطلاق ذاتی است و این اطلاق ذاتی هم امتزاج را رد می کند و هم دفعه واحده را. البته رد کردن قید امتزاج کار سخت تری است نسبت به رد کردن قید دفعه واحده.( درس خارج فقه جلسه87، 26فروردین1403)