«تقریر» اصول عملیه/برائت /ادله برائت

[احمدرضا]

95/9/13

بسم الله الرحمن الرحیم

روایات حلّ

روایت دیگری که برای اثبات برائت در شبهات حکمیه مورد استناد قرار می گیرد روایات حلّ می باشد. این روایات به دو دسته تقسیم می شوند؛ دسته اول روایاتی هستند که موضوع حلیت در آنها «مالایعلم حرمته» می باشد و دسته دوم روایاتی است که موضوع در آنها «ما فیه الحلال و الحرام» است. و چون در استدلال به روایات این دو با یکدیگر فرق دارند لذا تقسیم آنها به دو دسته مهم است.

در ابتدا به سراغ دسته اول از روایات حل می رویم، این دسته از روایات حل دارای السنه مختلفی هستند؛
صیاغت اولی: «کل شیئ لک حلال حتی تعلم انه حرام»

در این صیاغت که مرحوم شیخ آن را نقل کرده است[1] حکم به حلیت، مغیای به علم به حرمت شده است یعنی مادامیکه حرمت چیزی معلوم نباشد حکم به حلیت آن می شود، این غایت به صدر عنوان می دهد یعنی هر چیزی که نمی دانی حرام است، برای تو حلال است تا علم به حرمت آن پیدا کنی.
صیاغت دوم: «كل شي‏ء حلال حتى‏ تعلم‏ أنه‏ حرام‏ بعينه»‏
شیخ اعظم در دو جا این نقل را بیان فرموده است[2]، ایشان می گوید در روایت دیگری این نقل وجود دارد.
صیاغت سوم:«کل شیئ هو لک حلال حتی تعلم انه حرام»
این نقل مشتمل بر زیاده «هو» است که به قول مرحوم امام این «هو» اثر در فقه الحدیث این روایت دارد.
صیاغت چهارم: «کل شی هو لک حلال حتی تعلم انه حرام بعینه و تدعه»

صیاغت چهارم، پنجم و ششم در این مشترک هستند که همه آنها مشتمل بر «بعینه» هستند. این نقل را مرحوم کلینی در کافی و شیخ«ره» در تهذیب نقل نموده اند که همان روایت مسعده بن صدقه است؛

«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ [عَنْ أَبِيهِ‏] عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ‏ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ‏ كُلُّ شَيْ‏ءٍ هُوَ لَكَ حَلَالٌ حَتَّى‏ تَعْلَمَ‏ أَنَّهُ‏ حَرَامٌ‏ بِعَيْنِهِ‏ فَتَدَعَهُ مِنْ قِبَلِ نَفْسِكَ وَ ذَلِكَ مِثْلُ الثَّوْبِ يَكُونُ قَدِ اشْتَرَيْتَهُ وَ هُوَ سَرِقَةٌ أَوِ الْمَمْلُوكِ عِنْدَكَ وَ لَعَلَّهُ‏ حُرٌّ قَدْ بَاعَ نَفْسَهُ أَوْ خُدِعَ فَبِيعَ أَوْ قُهِرَ أَوِ امْرَأَةٍ تَحْتَكَ وَ هِيَ أُخْتُكَ أَوْ رَضِيعَتُكَ وَ الْأَشْيَاءُ كُلُّهَا عَلَى هَذَا حَتَّى يَسْتَبِينَ لَكَ غَيْرُ ذَلِكَ أَوْ تَقُومَ بِهِ الْبَيِّنَةُ»[3].
صیاغت پنجم:

برخی استظهار کرده اند که این روایت دیگری است که نقل کرده اما برخی دیگر گفته اند این همان روایت است و به دلیل اعتماد به حافظه، کمی اختلاف پیش آمده است.
این مثالها دو اشکال ایجاد می کند یکی اینکه معلوم می کند که مثال های امام مربوط به شبهه موضوعیه است و اشکال دوم اینکه این موارد هیچ کدام از این مثال ها مربوط به برائت نیست چون امور دیگری در آنها جاری شده است.
بنابراین باید گفت این روایت همین است ولی غفلتی شده است و اما آن مثال ها مرحوم آخوند در حاشیه بر رسائل شیخ ذکر کرده و جواب داده است به همین دلیل در کفایه که بنای بر خلاصه نگاری بوده نیاورده است.

بررسی صیاغات فوق

صیاغت اول برای استدلال بر برائت، احسن الصیاغات است چون این متن از بیشتر مناشئ اشکال عاری است لکن اشکالش این است که مرسلی است که اطمینان داریم در جوامع حدیثی وجود ندارد. سپس از نظر صیاغت «تعلم» و «تعرف» دارد تا برسیم به روایتی که مسند است که از نظر دلالت مشکل ترین صیاغت است.

تقریب استدلال نیز این است که در این روایات موارد عدم علم به حرمت محکوم به حلیت شده است. این مقدار فی نفسه لازم است انما الکلام در این است که آیا مستفاد از این حدیث فقط برائت در شبهات تحریمیه است یا علاوه بر آن، برائت در شبهات وجوبیه نیز استفاده می شود؟

بیان های اثبات برائت در شبهات وجوبیه با حدیث حلّ

بیان اول: اجماع مرکب

علمای امامیه از دو گروه خراج نیستند؛ طائفه اول اصولیون هستند که می گویند در شبهات تحریمیه برائت ثابت است و دسته دوم اخباریون هستند که می گویند در شبهات تحریمیه احتیاط ثابت است، حال هر دو این ملازمه را قبول دارند که اگر در شبهات تحریمیه برائت ثابت بود در شبهات وجوبیه نیز برائت ثابت است و اگر در شبهات تحریمیه احتیاط ثابت بود در شبهات وجوبیه نیز احتیاط ثابت است.

بیان دوم: قول به عدم فصل

یعنی به ضم عدم فصل بین شبهات تحریمیه و شبهات وجوبیه گفته می شود که اگر در شبهات حریمیه برائت ثابت شود در شبهات وجوبیه نیز برائت ثابت می گردد.

_______________________________
[1] -فرائد الاصول، ج‏1، ص: 368

[2] -فرائد الاصول، ج‏2، ص: 405، فرائد الاصول، ج‏2، ص: 735

[3] - الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏5، ص: 313