23-آبان-1395, 23:13
95/08/22
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: ادله استصحاب/روایت قاسانی /تتمه بحث سندی و شروع بحث دلالی
خلاصه مباحث گذشته:
در جلسه گذشته بحث از روایات قاسانی شروع شد. در ابتداء از سند روایت بحث شد. احمد بن محمد بن حسن بن ولید و علی بن محمد قاسانی وثاقتشان مشکل بود. نسبت به کل سند، تعویض سند برای تصحیح مطرح شد. برای احمد هم سه طریق برای توثیق ذکر شد. در این جلسه وثاقت علی بن محمد قاسانی اثبات می شود.
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاسَانِيِّ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ وَ أَنَا بِالْمَدِينَةِ عَنِ الْيَوْمِ الَّذِي يُشَكُّ فِيهِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ هَلْ يُصَامُ أَمْ لَا فَكَتَبَ ع الْيَقِينُ لَا يَدْخُلُ فِيهِ الشَّكُّ صُمْ لِلرُّؤْيَةِ وَ أَفْطِرْ لِلرُّؤْيَةِ[1] .
وثاقت علی بن محمد قاسانی
بحث در سند روایت علی بن محمد قاسانی بود که برای استدلال به استصحاب مطرح شده بود. بعد از آن که از جهت سایر روات (احمد بن محمد بن یحیی) در سند مشکل وثاقت حل شد[2] نوبت به بحث از وثاقت علی بن محمد قاسانی رسید.
این شخص معمولا در کلام اصولیون ضعیف محسوب شده است، حتی اصولیونی مثل شیخ که دلالت این روات را تمام دانسته اند[3] .
نسبت به وی دو عنوان در رجال قابل تطبیق است : علی بن محمد قاسانی و علی بن شیره.
با عنوان اول دارای توثیق بالخصوص نمی باشد ولی با عنوان دوم در کتاب شیخ طوسی از اصحاب امام هادی علیه السلام و ثقه شمرده شده است[4] .
در بدو امر، از این گونه مطرح کردن شیخ طوسی (توثیق یکی و تضعیف دیگری) به نظر می رسد که این دو عنوان برای دو شخص مختلف می باشد.
مرحوم نجاشی هم وی را با عنوان علی بن محمد بن شیره قاسانی مطرح کرده است و وی را فاضل و کثیر الروایه دانسته است ولی از احمد بن محمد بن عیسی نقل می کند که در کتاب های علی بن محمد مطالب غیر مستقیم و مختلفی دیده شده است، لکن خود مرحوم نجاشی می گوید : من این مطالب را در کتب علی بن محمد نیافتم[5] .
پس دو عنوان علی بن شیره و علی بن محمد قاسانی در کتب رجالی وجود دارد که اولی ثقه است و دیگری مدح و ذم دارد. با توجه به این مطلب دو بحث باید مطرح شود :
دو بحث پیرامون قاسانی
بحث اول : این دو عنوان متعلق به یک شخص است یا برای دو شخص مختلف؟ (مسلما علی بن محمد بن شیره و علی بن محمد قاسانی یک نفر می باشند.)
بحث دوم : بر فرض وحدت این دو عنوان، چگونه بین تضعیف و توثیق شیخ طوسی در مورد آن جمع کنیم؟
وحدت و تعدد
اما نسبت به مرحله اول:
برخی مثل علامه قائل به وحدت شده اند[6] و از ظاهر شیخ طوسی هم که در یک جا تضعیف و در جای دیگر توثیق کرده است تعدد استفاده می شود.
ولی به نظر ما بعید نیست که این دو عنوان متعلق به یک شخص باشد.
توضیح : نسبت به عنوانِ (علی بن شیره) فقط یک روایت در کتب اربعه یافیتم که در کتاب کافی بود :
عَلِيٌّ عَنْ عَلِيِ بْنِ شِيرَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ حُسَيْنٍ الْحَرْشُوشِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَال[7]
در تهذیب هم سند این روایت از کافی به این شکل نقل شده است :
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِ بْنِ شِيرَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ حُسَيْنٍ الْمَرْجُوسِ عَنْ هِشَامٍ قَال[8]
همان طور که می بینیم در این جا به اشتباه (علی بن محمد) به جای (علی) ذکر شده است. (حال یا اشتباه شیخ یا نساخ).
مراد مرحوم کلینی از علی در سند مذکور علی بن ابراهیم است به خاطر این که در روایت قبل از این روایت، علی بن ابراهیم در ابتدای سند کافی آمده است و اختصار در ذکر نام در این جا، به خاطر اعتماد بر آن روایت قبلی است[9] .
با توجه به این که علی بن ابراهیم نقل های متعددی از علی بن محمد قاسانی دارد و از علی بن شیره همین یک روایت به واسطه علی بن ابراهیم در کتب اربعه وجود دارد، اطمینان پیدا می شود که این دو نفر، یکی هستند.اگر علی بن شیره عموی علی بن محمد شیره می بود به طور طبیعی باید این ها به خاطر اختلاف سن، اختلاف طبقه پیدا می کردند اگرچه گاهی دو نفر با اختلاف سن هم طبقه هم می شوند. از طرف دیگر اگر این دو عنوان متعلق به دو نفر می بود رجالیون در کتب خود ذکر می کردند.
اعتبار روایت بر اساس وحدت و تعدد عنوان
و اما بحث دوم
به نظر ما چه این دو عنوان برای یک نفر باشند و چه متعلق به دو نفر باشد روایت معتبر خواهد بود.
توضیح :
اگر برای یک نفر باشند
توثیق و تضعیف شیخ معارض نخواهد بود و توثیق قولی با تضعیف مطلق قابل جمع است چرا که تضعیف به شکل مطلق دال بر تضعیف از همه وجوه نمی باشد، ممکن است وجه تضعیف همان نکته ای باشد که نجاشی از احمد بن محمد نقل کرد (وجود روایات غیر مشهوره و غیر قابل پذیرش از علی بن محمد).
به علاوه وجود روایات غریب و اعتقادات نادرست در کتاب یک راوی هم مشکلی از حیث وثاقتش ایجاد نمی کند. علمای سابق به نقل آراء مختلف توسط یک راوی توجه می کردند و به این خاطر به وی خرده می گرفتند، لکن چیزی که مهم است وثاقت راوی است نه نقل این مطالب.
لازم به ذکر است که توثیق یک راوی و در عین حال تضعیف وی از جهات خاص دارای سابقه است مثل این که در توصیف یک راوی گفته می شود : ثقه الا انه یروی عن الضعفاء
نهایت چیزی که در بیان معارضه این دو تعبیر می توان گفت این است که توثیق به شکل مطلق دال بر این است که راوی از حیث افکار و آراء فقهی هم مذاهب منکره ندارد و با اطلاقش منافات با تضعیف از حیث فکر دارد، لکن این اطلاق قابل تقیید است.
اگر هم برای دو نفر باشد
گفیتم تضعیف شیخ اطلاق ندارد. حال برای اثبات وثاقت چند راه وجود دارد :
الف. نجاشی در حق وی تعبیر فاضل را به کار برده بود و معمولا علماء این تعبیر را برای یک راوی، مدح و روایاتش را حسنه می دانند. لذا یا این روایت قاسانی حسنه است و یا این که اصلا می گوییم در اصطلاح قدماء تعبیر فاضل برای صرف بیان سواد و فضیلت نبوده است بلکه برای بیان معنایی بوده است که وثاقت هم جزءش بوده است.
ب. عده ای از اجلاء به صورت متعدد از وی روایت کرده اند : مثل علی بن ابراهیم، محمد بن علی بن محبوب، محمد بن عیسی بن عبید، محمد بن حسن صفار
قبلا هم به چندین بیان گذشت که اکثار روایت اجلاء و نیز روایت ثقات از یک شخص، دال بر وثاقت وی است.
ج. روایات وی از روایات محمد بن احمد بن یحیی صاحب نوادر الحکمه استثناء نشده است.
لذا به نظر ما این روایت از نظر سندی قابل اعتماد است.
دلالت
مرحوم شیخ این روایت را اظهر روایات باب می داند یعنی حتی از روایات صحاح زراره هم دلالتش روشن تر است.
کلام صاحب کفایه
تقریب دلالت : در کلام مرحوم آخوند هم آمده است که برای دلالت بر استصحاب باید مراد از متعلق یقین در روایت، عدم دخول شهر رمضان باشد، همان طوری که در روایت اسحاق باید یقین به عدم دخول در رکعت رابعه مراد می بود.
مکلف قبل از یوم الشک یقین به عدم دخول ماه رمضان داشته است و نباید این یقین، مدخول به شک شود. هذا الدلیل مدخول یعنی هذا الدلیل منقوض، مردود.
تفریع بر این کبری این است که وجوب افطار و صوم باید بر اساس یقین باشد. (صم للرویه و افطر للرویه) صغرایی است برای کبرای استصحاب.
نسبت به دلالت روایت، مرحوم آخوند اشکال کرده است که این روایت دلالت بر استصحاب ندارد. با مطالعه روایات باب ممکن است برای فقیه قطع حاصل شود که استصحاب مراد نیست[10] .
ایشان می گوید شاید مراد یقین به دخول ماه رمضان باشد. روایت می گوید موضوع صوم و افطار یقین است. اگر یقین به دخول ماه رمضان ندارید وجوب صوم در حق مکلف وجود ندارد. از همین جهت است که در روایات دیگر آمده است : (فلا تودوها بالتظنی). شک در وجود ماه رمضان به معنای قطع به عدم وجوب صوم است.
معنای الیقین لایدخله الشک
الف. به معنای الیقین لایندرج فیه الشک. (بیان مرحوم صدر) مثل اینکه بگویند (انسان) تحت (بقر) نیست. شک هم مندرج تحت عنوان یقین نیست.
در این جا إخبار به یک واقع تکوینی داده شده است که شک که از افراد یقین نیست، لذا روزه را با یقین و رویت ماه رمضان بگیرید.
ب. حالت نفسانیِ یقین، شک بردار نیست. اساسا در مورد حالات نفسانی شک معنا ندارد. صحیح نیست که کسی بگوید نمی دانم که شک دارم یا یقین. هر کس به نفسش مراجعه کند می یابد که یا یقین دارد یا شک.
پس در معنای اول گفتیم شک از افراد یقین نیست و در معنای دوم می گوییم حالت نفسانی یقین، شک بردار نیست. بنا بر هر دو معنا روایت موضوع وجوب صوم را بیان کرده است. موضوع وجوب صوم، قطع به ماه رمضان است و با شک در ماه رمضان قطع به عدم وجوب صوم پیدا می شود. لذا روایت ربطی به استصحاب ندارد.
این کلام مرحوم آخوند مورد اعتراض برخی مثل مرحوم خویی و مرحوم صدر واقع شده است که در جلسه بعدی مورد بررسی قرار می گیرد.
[1] تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) ؛ ج4 ؛ ص159، در استبصار ج2ص64 نیز با اندکی اختلاف نقل شده است: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْقَاشَانِيِّ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ وَ أَنَا بِالْمَدِينَةِ أَسْأَلُهُ عَنِ الْيَوْمِ الَّذِي يُشَكُّ فِيهِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ هَلْ يُصَامُ أَمْ لَا فَكَتَبَ الْيَقِينُ لَا يَدْخُلُ فِيهِ الشَّكُّ صُمْ لِلرُّؤْيَةِ وَ أَفْطِرْ لِلرُّؤْيَةِ.
[2] به وسیله تعویض سند، و مشایخ اجازه بودن احمد بن محمد، توثیق علامه نسبت به وی و شهرت کتاب صفار.
[3] و الإنصاف: أنّ هذه الرواية أظهر ما في هذا الباب من أخبار الاستصحاب، إلّا أنّ سندها غير سليم. فرائد الأصول ؛ ج3 ؛ ص71.
[4] علي بن محمد القاساني : ضعيف أصبهاني من ولد زياد مولى عبد الله بن عباس من آل خالد بن الأزهر. رجال‌الطوسي/أصحاب‌أبي‌الحسن علیه السلام../باب‌العين/388علي بن شيرة : ثقة. رجال‌الطوسي/أصحاب‌أبي‌الحسن علیه السلام.../باب‌العين/388.
[5] علي بن محمد بن شيرة القاساني : (القاشاني) أبو الحسن كان فقيها مكثرا من الحديث فاضلا غمز عليه أحمد بن محمد بن عيسى و ذكر أنه سمع منه مذاهب منكرة و ليس في كتبه ما يدل على ذلك. له كتاب التأديب و هو كتاب الصلاة و هو يوافق كتاب ابن خانبة و فيه زيادات في الحج و كتاب الجامع في الفقه كبير. أخبرنا علي بن أحمد بن محمد بن طاهر قال: حدثنا محمد بن الحسن قال: حدثنا سعد عن علي بن محمد بن شيرة القاساني (القاشاني) بكتبه. رجال‌النجاشي/باب‌العين/باب‌علي/255.
[6] علي بن محمد القاشاني : أصبهاني من ولد زياد مولى عبيد الله بن عباس من آل خالد بن الأزهر ضعيف قاله الشيخ و من أصحاب أبي جعفر الثاني الجواد ثم قال علي بن شيرة بالشين المكسورة و الياء الساكنة المنقطة تحتها نقطتين و الراء ثقة من أصحاب الجواد عليه السلام و الذي يظهر لنا أنهما واحد. الخلاصةللحلي/الفصل‌السادس‌عشر.../الباب‌الأول‌في‌علي/232.
[7] الكافي (ط - الإسلامية) ؛ ج3 ؛ ص209.
[8] تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) ؛ ج3 ؛ ص332.
[9] عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ سَمِعْت.. الكافي (ط - الإسلامية) ؛ ج3 ؛ ص208.
[10] و ربما يقال إن مراجعة الأخبار الواردة في يوم الشك يشرف القطع بأن المراد باليقين هو اليقين بدخول شهر رمضان و أنه لا بد في وجوب الصوم و وجوب الإفطار من اليقين بدخول شهر رمضان و خروجه و أين هذا من الاستصحاب فراجع ما عقد في الوسائل لذلك من الباب تجده شاهداعليه. كفاية الأصول ؛ ص397.
