ایدۀ تشخیص معنای حقیقی از طریق غلبۀ استعمال

[مسعود عطار منش]

درس خارج اصول جلسه 65 مورخ 19 دی 1402
یکی از راه‌های تشخیص معنای حقیقی آن است که به استعمالات مراجعه نموده و آن معنایی که در غالب استعمالات وجود دارد که معنای حقیقی قلمداد کنیم چون استعمال لفظ در معنای حقیقی بیش از استعمال لفظ در معنای مجازی است.
استاد معظم سید محمد جواد شبیری در خصوص ایدۀ ذکر شده چنین فرمودند:
در خصوص ایدۀ ذکر شده دو اشکال مطرح است:
اشکال اول: آیا غلبه داشتن استعمال حقیقی نسبت به استعمال مجازی صحیح است؟
یک عبارت معروفی به ابن جنّی نسبت داده شده است مبنی بر اینکه اکثر کلام اهل عرب مجاز است. به نظر می‌رسد کلام ابن جنّی نیازمند تأویل است چون در حقیقی بودن اکثر استعمالات عرب و غیر عرب، تردیدی نیست.
در مقام تأویل کلام ابن جنّی می‌توان به دو مطلب اشاره نمود:
أ‌.    مقصود ابن جنّی از اکثر کلام العرب، ادباء و شعراء بوده باشد یعنی ادباء و شعراء بیشتر از مجاز استفاده می‌شود. به نظر می‌رسد این مطلب نیز صحیح نمی‌باشد چون هر چند در کلام شعراء و ادباء مجاز بسیار بیشتر رخ می‌دهد ولی حتی ادباء و شعراء نیز اکثر کلماتشان به نحو مجازی نیست. مثلاً در استعمالات عادی از 100 استعمال 5 استعمالش مجازی است ولی در استعمالات شاعرانه 30 استعمالش مجازی است. حتی با مراجعه به اشعار شعرایی همچون حافظ که خیال‌پرداز هستند یا ابن فارس که به فرمودۀ مرحوم مطهری اشعار حافظ الهام‌گرفته از کلمات اوست، می‌توان دریافت اکثر استعمالاتشان مجازی نیست. مراجعه به کتب شعر جاهلی همچون معلّقات سبعه نیز گویای حقیقی بودن اکثر استعمالات است:
قفا نبک من ذکری حبیب و منزل                            بسقط اللوی بین الدخول فحومل
بنابراین در اشعار خیال‌انگیز نیز هر چند تصویرسازی‌های شاعرانه بسیار است اما اکثر استعمالاتش حقیقی است.
ب‌.    توجیه دیگر برای کلام ابن جنّی آن است که اکثر معانی الفاظ مجازی هستند نه این که اکثر استعمالات مجازی هستند. فرصت نشد به کلام ابن جنی مراجعه کنم تا معلوم شود این کلام را در کجا و در چه مقامی به کار برده است ولی حدس می‌زنم مقصود وی همین توجیه بوده است. یک بحثی وجود دارد مبنی بر اینکه آیا با مراجعه به کتب لغت می‌توان معنای حقیقی را از معنای مجازی تمییز داد یا خیر؟! مثلاً اگر در کتب لغت برای یک واژه 5 معنا ذکر شده باشد ممکن است 1 معنا، حقیقی و 4 معنا، مجازی باشند. بدین ترتیب ممکن است مقصود ابن جنّی آن باشد با مراجعه به کتب لغت نمی‌توان معنای حقیقی را از معنای مجازی تمییز داد چون اکثر معانی لغات، مجازی هستند.
اگر مقصود ابن جنّی چنین باشد که معانی مجازی نسبت به معانی حقیقی غالب هستند و به همین جهت نمی‌توان با مراجعه به کتب لغت معنای حقیقی را تشخیص دارد، ادعای صحیحی است. مثلاً واژۀ «اسد» 1 معنای حقیقی دارد که به معنای حیوان مفترس است و 4 معنای مجازی دارد؛ البته 90درصد استعمالات «أسد» در معنای حقیقی آن است. یعنی هر چند اکثر معانی مجازی هستند ولی معانی مجازی، تنها 10درصد استعمالات را به خود اختصاص می‌دهند.
بدین ترتیب در مجموعۀ معانی، غلبه با معانی مجازی است ولی در مجموعۀ استعمالات، غلبه با استعمالات حقیقی است. بنابراین باید بین این دو تفکیک کرد که آیا مجموعۀ معانی بدون میزان استعمالشان مدّ نظر است یا مجموعۀ استعمالات مدّ نظر است.
خلاصه آنکه در پاسخ به اشکالی که به ایدۀ مزبور بیان شد، می‌توان گفت از آن رو که اکثر استعمالات، حقیقی هستند، می‌توان اکثریت استعمالات را در نظر گرفته و از طریق آن معنای حقیقی را کشف نمود.
اما مشکل دیگری در اینجا وجود دارد چون هر چند کثرت استعمال یک واژه در یک معنا نشانۀ حقیقی بودن آن است ولی مجازی بودن معنای دیگر بدینوسیله اثبات نمی‌گردد چون مثلاً اگر 90درصد استعمالات واژۀ «أسد» در معنای حیوان مفترس باشد و 10درصد استعمالاتش در معنای رجل شجاع باشد نمی‌توان به مجرّد اقلّ بودن معنای رجل شجاع، آن را مجازی دانست چون ممکن است واژۀ «أسد» در معنای حقیقی داشته باشد؛ بله رجل شجاع نمی‌تواند، معنای حقیقیِ ِمنحصر باشد. بنابراین کثرت استعمال نشانۀ حقیقی بودن معنای مستعمل‌فیه است ولی نشانۀ انحصار آن نمی‌باشد لذا استفاده از راه‌کار غلبه برای تشخیص معنای حقیقی و معنای مجازی کارایی‌اش محدود است.

[علی آمنی]

[quote pid='11188' dateline='1716357959']
اما مشکل دیگری در اینجا وجود دارد چون هر چند کثرت استعمال یک واژه در یک معنا نشانۀ حقیقی بودن آن است ولی مجازی بودن معنای دیگر بدینوسیله اثبات نمی‌گردد چون مثلاً اگر 90درصد استعمالات واژۀ «أسد» در معنای حیوان مفترس باشد و 10درصد استعمالاتش در معنای رجل شجاع باشد نمی‌توان به مجرّد اقلّ بودن معنای رجل شجاع، آن را مجازی دانست چون ممکن است واژۀ «أسد» در معنای حقیقی داشته باشد؛ بله رجل شجاع نمی‌تواند، معنای حقیقیِ ِمنحصر باشد. بنابراین کثرت استعمال نشانۀ حقیقی بودن معنای مستعمل‌فیه است ولی نشانۀ انحصار آن نمی‌باشد لذا استفاده از راه‌کار غلبه برای تشخیص معنای حقیقی و معنای مجازی کارایی‌اش محدود است.
[/quote]
 با عرض سلام و ادب
ظاهرا از اطراد و شیوع استعمال لفظ در یک معنای خاص در مقامات مختلف حقیقی بودن آن معنی و از عدم شیوعش به همین کیفیت خاص، مجازی بودن همین معنی استفاده می شود و  در مورد معانی دیگر لفظ این مساله باید به طور جداگانه بررسی شود و  مستقیما از حقیقت بودن یک معنی، مجازیت معانی دیگر نتیجه گرفته نمی شود.