27-ارديبهشت-1395, 09:09
1395/1/31
باسمه تعالی
موضوع: استصحاب عدم ازلی/استدلال شهید صدر بر لزوم اخذ عدم العرض به صورت محمولی /
خلاصه مباحث گذشته:
در جلسات گذشته بیان شد در صورتی که جوهر و عدم عرض همان جوهر موضوع حکم بودند مثل قریشیت مرأۀ حال اگر اتصاف جوهر به عدم عرض اخذ شود با استصحاب عدم ازلی نمیتوان حکم را ثابت کرد زیرا اصل مثبت است اما اگر اتصاف جوهر به عدم عرض اخذ نشود و موضوع مرکب از دو جزء باشد یک جزء آن وجدانا ثابت است و جزء دیگر را با اصل می‌توان ثابت کرد و مرحوم نائینی برهانی اقامه کرد بر لزوم اتصاف ذات به عدم عرض که اشکال به این برهان گذشت
کلام شهید صدر بر لزوم اخذ عدم عرض به نحو عدم محمولی و استحاله عدم نعتی
مرحوم شهید صدر برای برهان خود مقدمهای ذکر میکنند که مراد از نعتیت چیست؟
معنای اول نعتیت: وجود رابط که یک مرتبه ضعیفه از وجود است بین جوهر و عرض
مرحوم آقای خویی در بحث لباس مشکوک این معنی را بیان فرموده و ظاهرا آن را پذیرفته است هر چند در بحث معنای حروف این معنی را قبول نکرده است و فرموده لازمه آن نفی معنای نعتیت در اعدام است زیرا وجود رابط باید بین دو وجود باشد و معنی ندارد وجود رابط بین یک وجود و عدم پس اگر در چنین مواردی اتصاف جوهر به عدم دیده میشود در واقع اتصاف عدم است به صفت وجودی ضد مضاف عدم مثلا در مثال مرأۀ متصف به عدم قریشیت در واقع وصف صفت وجودی ضد قریشیت است
اما این معنی اشکال دارد
زیرا همانطور که مرحوم خویی فرمود وجود رابط بین عدم و وجود معنی ندارد و تأویلی هم که ایشان فرمود در برخی موارد صحیح نیست زیرا بعضی از اعراض ضد وجودی ندارند مانند علم که ضد آن جهل است که همان عدم علم است علاوه بر اینکه اتصاف گاهی در اعراض انتزاعی و اعتباری نیز تصور میشود که وجود رابط بین آنها نیز معنی ندارد و در مورد چنین اعراضی تأویل ذکر شده در کلام مرحوم خویی معنی ندارد
معنی دوم نعتیت : وجود رابطی که این معنی را مرحوم نائینی در رساله لباس مشکوک فرموده
در توضیح این نوع وجود باید گفت که این نوع وجود در مرتبه اخس از وجود ربطی است زیرا وجود ربطی فی نفسه موجود بود اما وجود رابطی فقط در مرحله تعقل موجود است اما در مرحله تحقق وجود رابطی عین وجود موضوع خود می‌باشد پس مراد از وجود نعتی تحقق عرض در خارج است به نحوی که وجود نعتی وجود پیدا کرده در غیر خود و مظهری از مظاهر غیر از خود می‌باشد
به این معنی نیز همان اشکال بالا وارد است علاوه بر اینکه خلاف مقصود مرحوم نائینی را ثابت می‌کند یعنی لازمه این وجه عدم امکان اتصاف است زیرا وجود رابطی فقط بین اعراضی قابل تصور است که تحقق حقیقی خارجی دارند
معنای سوم نعتیت: نعتیت یک نسبت واقعی تحصیصی قائم بین دو ماهیت است که مانند خود آن ماهیات تحقق در خارج دارد اما نعتیت یک وجود خارجی نیست به این معنی که سه وجود در خارج موجود باشد گرچه وجود اعتباری و انتزاعی هم نیست که ذهنی محض باشد بلکه وجود نعتی یک نسبت تحصیصی و توصیفی بین جوهر و عرض است مانند نسبت بین انسان علم که این نسبت باعث محصص شدن این ماهیت میشود و این ماهیت را منقسم به انسان عالم غیر عالم می‌کند و وعاء این نسبت نفس الأمر است و این معنی در این وعاء ما بإزاء خارجی دارد هر چند عالم نفس الامر اوسع از عالم وجود می‌باشد یعنی یک مفهوم در نفس الأمر ما بإزاء خارجی دارد اما در عالم وجود مابإزاء ندارد
نکته قابل توجه این است که این معنی از نسبت فقط در نعت جاری نیست بلکه در همه نسب واقعیه مانند ظرفیت و ابتدائیت نیز وجود دارد لذا بحث از استصحاب عدم ازلی مخصوص نعت نیست بلکه در این نسب واقعی هم جاری است اگر اتصاف دو طرف نسبت به این نسبت در حکم اخذ نشده باشد اما اگر این اتصاف اخذ شده باشد استصحاب عدم ازلی جاری نیست
به این معنی از نعتیت نقض امور اعتباری و انتزاعی وارد نیست
اما نقض به امور انتزاعی وارد نیست زیرا امور انتزاعی نیز در عالم نفس الأمر دارای حقیقت و وجود می‌باشند لذا نسبت بین آنها و ماهیت دیگر بلا اشکال است
اما نقض به امور اعتباری وارد نیست زیرا در طول تصور و اعتبار آن امر اعتباری توسط معتبر تحصیص و تقیید حاصل میشود به این معنی که مراد از نعتیت تحصیص بود و بعد از اعتبار تحصیص یک ماهیت به این امر اعتباری حاصل میشود[1]
لازمه این تفسیر عدم تصور نعتیت بین عدم العرض و جوهر یعنی اگر عدم العرض قید شد حتما باید به نحو عدم محمولی باشد
زیرا اولا وجدان چنین حکم می‌کند همانطور که در منطق هم گفته شده و ارسال مسلم گرفته شده که تحصیص بین ماهیات توسط اعراض وجودی حاصل میشود و الا یک ماهیت محصص به وجود و عدم نمی‌شود مثلا انسان موجود و انسان معدوم از نظر حکماء دو حصه از انسان نمی‌باشند اما برای همین مطلب وجدانی می‌توان برهان اقامه کرد
به این بیان که مراد شما از عدم مضاف چیست آیا عدم قریشیت مطلق مراد است یا عدم قریشیت زن اگر مراد معنای دوم باشد یعنی عدم مضاف به زن پس خود عدم محصص شده و اطلاق ندارد که با این نسبت نعتیه این عدم را محصص کنیم و اگر مراد عدم قریشیت مطلق است یعنی عدم جامع قریشیت همه زنها مضاف الیه عدم باشد این معنی هم تالی فاسد دارد زیرا لازمه آن این است که اولا تقابل بین نقیضین از بین برود زیرا جامع قریشیت یک معنی است اما نقیض آن عدم قریشیت این زن و عدم قریشیت زنهای دیگر است که در باب تناقض معنی ندارد و ثانیا در تحقق جامع همیشه تحقق یک فرد کافی است همانطور که در طرف وجود چنین است اما اگر عدم جامع قریشیت نعت باشد برای حصول این جامع باید جمیع افراد قریشیت منعدم شوند تا این جامع حاصل شود که این جامع بتواند نعت برای زن قرار بگیرد و یعنی برای حصول این جامع باید عرض یک معروض دیگر حاصل شود یعنی عدم قریشیت افراد دیگر حاصل شود و آنگاه جامع عرض برای این زن واقع شود که این هم محال است
پس این برهان ثابت می‌کند که عدم همیشه باید به نحو محمولی اخذ شود یعنی در واقع عدم المضاف است و این عدم المضاف حمل بر موضوع میشود نه اینکه خود عدم مضاف الیه باشد و صفت برای معروض خود واقع شود
مطلب دوم اگر قبول کنیم
از این برهان یک مطلب دیگر هم ثابت میشود و آن اینکه اگر فرضا قبول کنیم که اگر عدم محمولی صادق بود عدم الإتصاف هم صادق است و یکی از موارد صدق عدم محمولی سالبه به انتفاع موضوع یعنی حمل عدم قریشیت بر مرأة در فرض عدم وجود مرأة هم صادق است پس اتصاف به عدم قریشیت هم صادق است لذا می‌توان همین اتصاف در فرض عدم وجود مرأة را اتسصحاب کرد مانند عوارضی که عارض بر ذات ماهیت است که قبل از وجود هم بر ذات حمل می‌شوند مثل امکان که می‌توان گفت العنقاء ممکن
[1] با این توضیحات اشکال قبلی به امور اعتباری وارد است زیرا قبلا گفته می‌شد که بین یک و جود و عدم نمیتوان نسبت تحصیصی تصور کرد و در امور اعتباری اگر گفته نشود که بعد از اعتبار معتبر در نفس الامر وجود پیدا میکنند اشکال وارد است و البته نمیتوان گفت که امور اعتباری وجود نفس الأمری دارند زیرا لازمه وجود نفس الأمری این است که حتی اگر معتبری هم نباشد این وجود باید باشد در حالی که چنین نیست
باسمه تعالی
موضوع: استصحاب عدم ازلی/استدلال شهید صدر بر لزوم اخذ عدم العرض به صورت محمولی /
خلاصه مباحث گذشته:
در جلسات گذشته بیان شد در صورتی که جوهر و عدم عرض همان جوهر موضوع حکم بودند مثل قریشیت مرأۀ حال اگر اتصاف جوهر به عدم عرض اخذ شود با استصحاب عدم ازلی نمیتوان حکم را ثابت کرد زیرا اصل مثبت است اما اگر اتصاف جوهر به عدم عرض اخذ نشود و موضوع مرکب از دو جزء باشد یک جزء آن وجدانا ثابت است و جزء دیگر را با اصل می‌توان ثابت کرد و مرحوم نائینی برهانی اقامه کرد بر لزوم اتصاف ذات به عدم عرض که اشکال به این برهان گذشت
کلام شهید صدر بر لزوم اخذ عدم عرض به نحو عدم محمولی و استحاله عدم نعتی
مرحوم شهید صدر برای برهان خود مقدمهای ذکر میکنند که مراد از نعتیت چیست؟
معنای اول نعتیت: وجود رابط که یک مرتبه ضعیفه از وجود است بین جوهر و عرض
مرحوم آقای خویی در بحث لباس مشکوک این معنی را بیان فرموده و ظاهرا آن را پذیرفته است هر چند در بحث معنای حروف این معنی را قبول نکرده است و فرموده لازمه آن نفی معنای نعتیت در اعدام است زیرا وجود رابط باید بین دو وجود باشد و معنی ندارد وجود رابط بین یک وجود و عدم پس اگر در چنین مواردی اتصاف جوهر به عدم دیده میشود در واقع اتصاف عدم است به صفت وجودی ضد مضاف عدم مثلا در مثال مرأۀ متصف به عدم قریشیت در واقع وصف صفت وجودی ضد قریشیت است
اما این معنی اشکال دارد
زیرا همانطور که مرحوم خویی فرمود وجود رابط بین عدم و وجود معنی ندارد و تأویلی هم که ایشان فرمود در برخی موارد صحیح نیست زیرا بعضی از اعراض ضد وجودی ندارند مانند علم که ضد آن جهل است که همان عدم علم است علاوه بر اینکه اتصاف گاهی در اعراض انتزاعی و اعتباری نیز تصور میشود که وجود رابط بین آنها نیز معنی ندارد و در مورد چنین اعراضی تأویل ذکر شده در کلام مرحوم خویی معنی ندارد
معنی دوم نعتیت : وجود رابطی که این معنی را مرحوم نائینی در رساله لباس مشکوک فرموده
در توضیح این نوع وجود باید گفت که این نوع وجود در مرتبه اخس از وجود ربطی است زیرا وجود ربطی فی نفسه موجود بود اما وجود رابطی فقط در مرحله تعقل موجود است اما در مرحله تحقق وجود رابطی عین وجود موضوع خود می‌باشد پس مراد از وجود نعتی تحقق عرض در خارج است به نحوی که وجود نعتی وجود پیدا کرده در غیر خود و مظهری از مظاهر غیر از خود می‌باشد
به این معنی نیز همان اشکال بالا وارد است علاوه بر اینکه خلاف مقصود مرحوم نائینی را ثابت می‌کند یعنی لازمه این وجه عدم امکان اتصاف است زیرا وجود رابطی فقط بین اعراضی قابل تصور است که تحقق حقیقی خارجی دارند
معنای سوم نعتیت: نعتیت یک نسبت واقعی تحصیصی قائم بین دو ماهیت است که مانند خود آن ماهیات تحقق در خارج دارد اما نعتیت یک وجود خارجی نیست به این معنی که سه وجود در خارج موجود باشد گرچه وجود اعتباری و انتزاعی هم نیست که ذهنی محض باشد بلکه وجود نعتی یک نسبت تحصیصی و توصیفی بین جوهر و عرض است مانند نسبت بین انسان علم که این نسبت باعث محصص شدن این ماهیت میشود و این ماهیت را منقسم به انسان عالم غیر عالم می‌کند و وعاء این نسبت نفس الأمر است و این معنی در این وعاء ما بإزاء خارجی دارد هر چند عالم نفس الامر اوسع از عالم وجود می‌باشد یعنی یک مفهوم در نفس الأمر ما بإزاء خارجی دارد اما در عالم وجود مابإزاء ندارد
نکته قابل توجه این است که این معنی از نسبت فقط در نعت جاری نیست بلکه در همه نسب واقعیه مانند ظرفیت و ابتدائیت نیز وجود دارد لذا بحث از استصحاب عدم ازلی مخصوص نعت نیست بلکه در این نسب واقعی هم جاری است اگر اتصاف دو طرف نسبت به این نسبت در حکم اخذ نشده باشد اما اگر این اتصاف اخذ شده باشد استصحاب عدم ازلی جاری نیست
به این معنی از نعتیت نقض امور اعتباری و انتزاعی وارد نیست
اما نقض به امور انتزاعی وارد نیست زیرا امور انتزاعی نیز در عالم نفس الأمر دارای حقیقت و وجود می‌باشند لذا نسبت بین آنها و ماهیت دیگر بلا اشکال است
اما نقض به امور اعتباری وارد نیست زیرا در طول تصور و اعتبار آن امر اعتباری توسط معتبر تحصیص و تقیید حاصل میشود به این معنی که مراد از نعتیت تحصیص بود و بعد از اعتبار تحصیص یک ماهیت به این امر اعتباری حاصل میشود[1]
لازمه این تفسیر عدم تصور نعتیت بین عدم العرض و جوهر یعنی اگر عدم العرض قید شد حتما باید به نحو عدم محمولی باشد
زیرا اولا وجدان چنین حکم می‌کند همانطور که در منطق هم گفته شده و ارسال مسلم گرفته شده که تحصیص بین ماهیات توسط اعراض وجودی حاصل میشود و الا یک ماهیت محصص به وجود و عدم نمی‌شود مثلا انسان موجود و انسان معدوم از نظر حکماء دو حصه از انسان نمی‌باشند اما برای همین مطلب وجدانی می‌توان برهان اقامه کرد
به این بیان که مراد شما از عدم مضاف چیست آیا عدم قریشیت مطلق مراد است یا عدم قریشیت زن اگر مراد معنای دوم باشد یعنی عدم مضاف به زن پس خود عدم محصص شده و اطلاق ندارد که با این نسبت نعتیه این عدم را محصص کنیم و اگر مراد عدم قریشیت مطلق است یعنی عدم جامع قریشیت همه زنها مضاف الیه عدم باشد این معنی هم تالی فاسد دارد زیرا لازمه آن این است که اولا تقابل بین نقیضین از بین برود زیرا جامع قریشیت یک معنی است اما نقیض آن عدم قریشیت این زن و عدم قریشیت زنهای دیگر است که در باب تناقض معنی ندارد و ثانیا در تحقق جامع همیشه تحقق یک فرد کافی است همانطور که در طرف وجود چنین است اما اگر عدم جامع قریشیت نعت باشد برای حصول این جامع باید جمیع افراد قریشیت منعدم شوند تا این جامع حاصل شود که این جامع بتواند نعت برای زن قرار بگیرد و یعنی برای حصول این جامع باید عرض یک معروض دیگر حاصل شود یعنی عدم قریشیت افراد دیگر حاصل شود و آنگاه جامع عرض برای این زن واقع شود که این هم محال است
پس این برهان ثابت می‌کند که عدم همیشه باید به نحو محمولی اخذ شود یعنی در واقع عدم المضاف است و این عدم المضاف حمل بر موضوع میشود نه اینکه خود عدم مضاف الیه باشد و صفت برای معروض خود واقع شود
مطلب دوم اگر قبول کنیم
از این برهان یک مطلب دیگر هم ثابت میشود و آن اینکه اگر فرضا قبول کنیم که اگر عدم محمولی صادق بود عدم الإتصاف هم صادق است و یکی از موارد صدق عدم محمولی سالبه به انتفاع موضوع یعنی حمل عدم قریشیت بر مرأة در فرض عدم وجود مرأة هم صادق است پس اتصاف به عدم قریشیت هم صادق است لذا می‌توان همین اتصاف در فرض عدم وجود مرأة را اتسصحاب کرد مانند عوارضی که عارض بر ذات ماهیت است که قبل از وجود هم بر ذات حمل می‌شوند مثل امکان که می‌توان گفت العنقاء ممکن
[1] با این توضیحات اشکال قبلی به امور اعتباری وارد است زیرا قبلا گفته می‌شد که بین یک و جود و عدم نمیتوان نسبت تحصیصی تصور کرد و در امور اعتباری اگر گفته نشود که بعد از اعتبار معتبر در نفس الامر وجود پیدا میکنند اشکال وارد است و البته نمیتوان گفت که امور اعتباری وجود نفس الأمری دارند زیرا لازمه وجود نفس الأمری این است که حتی اگر معتبری هم نباشد این وجود باید باشد در حالی که چنین نیست
