با تشکر از تحقیق ارزنده شما
با در نظر گرفتن مجموع ادله و به جهت تحفظ بر ظاهر آنها، بعید نیست که گفته شود چند نوع مشقت بوده و بعضی از روایات ناظر به یک مشقت و برخی دیگر ناظر به مشقت دیگر بوده اند. یک مشقت در ابتداء نماز عشاء بوده است و یک مشقت در انتهاء نماز عشاء. ظاهر روایت لَأَخَّرْتُ الْعَتَمَةَ إِلَى ثُلُثِ اللَّيْلِ وَ أَنْتَ فِي رُخْصَةٍ إِلَى نِصْفِ اللَّيْل همانطور که شما هم فرمودید با در نظر گرفتن صدر و ذیل آن مشقت در آخر وقت عشاء است. یعنی اگر مشقت نبود آخر وقت عشاء ثلث لیل بود لیکن به خاطر لزوم مشقت، آخر وقت عشاء نصف لیل قرار داده شد. به تعبیر دیگر: به قرینه «انت فی رخصه الی نصف الیل» از ظهور «أخرت» رفع ید کرده و آن را به «جعلت آخر وقت العتمه» حمل کنیم.
مشقت دیگر در ابتداء وقت عشاء است. حضرت می فرماید اگر مشقت نبود ابتداء وقت عشاء را ثلث شب طبق بعضی روایات یا نصف شب طبق بعضی روایات دیگر قرار می دادم. ظاهر روایاتی که جمله« و انت فی رخصة الی نصف الیل» را ندارند این معناست. مثل روایت:الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِي لَأَخَّرْتُ الْعِشَاءَ إِلَى ثُلُثِ اللَّيْلِ‌وَ رُوِيَ أَيْضاً إِلَى نِصْفِ اللَّيْلِ.
یا روایت: وَ فِي الْعِلَلِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ «2» بْنِ سَعِيدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقَرَوِيِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِي- لَأَخَّرْتُ الْعِشَاءَ إِلَى نِصْفِ اللَّيْلِ.
بنابراین به جهت تحفظ به ظهور همه روایات این معنا نزدیک به ذهن است ووجهی ندارد که همه روایات را ناظر به یک نوع مشقت بدانیم بلکه شاید هر دو نوع مشقت در کلام و بیان حضرت رسول مطرح شده است و حضرت باقر هر دو آنها را به ابوبصیر نقل کرده است.
با در نظر گرفتن مجموع ادله و به جهت تحفظ بر ظاهر آنها، بعید نیست که گفته شود چند نوع مشقت بوده و بعضی از روایات ناظر به یک مشقت و برخی دیگر ناظر به مشقت دیگر بوده اند. یک مشقت در ابتداء نماز عشاء بوده است و یک مشقت در انتهاء نماز عشاء. ظاهر روایت لَأَخَّرْتُ الْعَتَمَةَ إِلَى ثُلُثِ اللَّيْلِ وَ أَنْتَ فِي رُخْصَةٍ إِلَى نِصْفِ اللَّيْل همانطور که شما هم فرمودید با در نظر گرفتن صدر و ذیل آن مشقت در آخر وقت عشاء است. یعنی اگر مشقت نبود آخر وقت عشاء ثلث لیل بود لیکن به خاطر لزوم مشقت، آخر وقت عشاء نصف لیل قرار داده شد. به تعبیر دیگر: به قرینه «انت فی رخصه الی نصف الیل» از ظهور «أخرت» رفع ید کرده و آن را به «جعلت آخر وقت العتمه» حمل کنیم.
مشقت دیگر در ابتداء وقت عشاء است. حضرت می فرماید اگر مشقت نبود ابتداء وقت عشاء را ثلث شب طبق بعضی روایات یا نصف شب طبق بعضی روایات دیگر قرار می دادم. ظاهر روایاتی که جمله« و انت فی رخصة الی نصف الیل» را ندارند این معناست. مثل روایت:الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِي لَأَخَّرْتُ الْعِشَاءَ إِلَى ثُلُثِ اللَّيْلِ‌وَ رُوِيَ أَيْضاً إِلَى نِصْفِ اللَّيْلِ.
یا روایت: وَ فِي الْعِلَلِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ «2» بْنِ سَعِيدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقَرَوِيِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَوْ لَا أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِي- لَأَخَّرْتُ الْعِشَاءَ إِلَى نِصْفِ اللَّيْلِ.
بنابراین به جهت تحفظ به ظهور همه روایات این معنا نزدیک به ذهن است ووجهی ندارد که همه روایات را ناظر به یک نوع مشقت بدانیم بلکه شاید هر دو نوع مشقت در کلام و بیان حضرت رسول مطرح شده است و حضرت باقر هر دو آنها را به ابوبصیر نقل کرده است.
