12-دي-1400, 01:05
مشکل روشی سوم) محوریّت گزینشی سیره ی معصومین علیهم السلام
در مباحث فقه سیاسی پیوسته تلاش می شود از روش عملی اهل بیت علیهم السلام در امور اجتماعی الگو برداری شود.اولین مشکل این الگوبرداری افراطی، ناقص و گزینشی بودن آنست. معمولاً توجّه سیاستمداران تنها به قسمتهایی از تاریخ و سیره معطوف است که حاوی دیدگاه های عملیّاتی آنان باشد و دیگر قسمتها را یا کلا مغفول نهاده یا بدون موازین علمی صرفاً توجیه می کنند.
بحثهای زیادی در مورد وجه حجّیت و میزان امکان تمسّک به سیره و دیگر حواشی آن صورت گرفته است. اما اجمالاً چند نکته در مورد سیره وجود دارد که موجب ناکارآمدی تمسّک به آن در ایجاد یک نظام سیاسی می شود:
۱. دستور خاصّ و علم وحیانی: بر اساس روایات مختلف، روش عملکرد هر امام از پیش توسّط خداوند معیّن و به ایشان ابلاغ شده و بر اساس آن حرکت می کنند. همچنین، به حکمتها و زوایای پنهان مسائل آگاه بوده و بهترین عکس العمل در هر حالتی را می دانند.
ممکنست در حدّ تبیین و تحلیل سیاسی و بر اساس ظنّ و گمان روش امامان علیهم السلام را تحلیل کرد، اما این هرگز نمی تواند یک قاعده ی همیشگی برای زمان ما باشد. اقتضائات موجب رفتار هر امام را فقط خود آن امام می داند و بس.ما واقعاً نمی دانیم چرا امیر المؤمنین علیه السلام 25 سال خانه نشین شد، چهار سال حکومت نمود و با افرادی جنگید، و چرا امام حسن علیه السلام ابتدا در پی جنگ با معاویه بوده و سپس با او صلح کرد، و چرا امام حسین علیه السلام در زمان معاویه حرکتی نکرد و در زمان یزید به سمت قتلگاه خود روانه شد و....
کامل ترین جواب ما به این سؤالات، همانست که در روایت صحیحی از امام باقر علیه السلام در جواب همین دغدغه ی حمران بن اعین بیان شده:
«يا حمران! إن الله تبارك و تعالى قد كان قدّر ذلك عليهم و قضاه و أمضاه و حتمه على سبيل الاختيار ثم أجراه. فبتقدم علم إليهم من رسول الله ص قام علي و الحسن و الحسين ع و بعلم صمت من صمت منا». (روایت بسیار کلیدی است و لازمست متن کامل آن حتما مراجعه شود، کافی 1/ 262 و 281)
بنابراین چه معصومینی که قیام کردند و چه آنان که سکوت اختیار کردند، عیناً هر روش بر اساس علم وحیانی آنانست که بر اساس قضا و قدر تنظیم شده و احدی بر آن آگاه نیست.
در اینجا ممکنست این سؤال مطرح شود که در این صورت معنای الگو بودن و تبعیّت از اهل بیت علیهم السلام چه می شود؟
در پاسخ باید گفت: تبعیّت از رهبران معصوم علیهم السلام، همچون هر تبعیّت عرفی دیگر، باید قدم به قدم و در سایه ی راهنما باشد.فرض کنید راهنمای یک گروه کوهنورد به افراد سفارش کند از روش صعود من پیروی کنید. یک جا قدری شیب است، سرعت می گیرد؛ یکجا باید با احتیاط از سنگلاخ ها عبور کرد؛ و برخی مواقع باید با انداختن بندی ماهرانه بالا رفت. همه ی افراد می دانند در تک تک این موقعیّتها باید تابع راهنما بود، و هرگز با خود تصوّر نمی کنند که آن دستور اولیّه به لزوم تبعیّت اطلاق داشته و در سنگلاخ های تیز از سیره ی عملی راهنما در شیبهای ملایم الگو بگیرند!
پس پیروان ائمه (علیهم السلام)، باید وظیفه ی عملی خود را با رفتار و گفتار ایشان تطبیق دهند که در هر زمان ممکنست متفاوت باشد. به این معنا که مثلاً در زمان امام حسین علیه السلام تمام شیعیان لازم بود همراه ایشان در کربلا حاضر شوند؛ و در زمان صلح امام حسن علیه السلام هیچ کس حقّ جهاد نداشت. در عصر امام زمان علیه السلام نیز باید گوش به فرمان ایشان بود، و به محض ظهور سراسر نورش در رکابش خدمت کرد، نه قدمی پس و نه قدمی پیش...
۲. اجمال و ابهام شدید افعال: در اصول فقه بحث شده که فعل ائمه علیهم السلام -و به طور کلی هر فردی- ممکنست وجوه مختلفی داشته باشد که در بسیاری از موارد نمی توان در مورد آن به اطمینان رسید.علاوه بر این، در فعل، قرائن حالیه و مقامیه نقش تعیین کننده ی جدّی تری دارند که در مورد قول چنین نیست.
برای مثال: از ادلّه ای که برای تأیید قیام زید از سوی امام صادق علیه السلام مطرح می شود اینست که ایشان در سوگ شهادتش بسیار گریستند یا اینکه در میان بازماندگان اصحابش مبلغی پخش کردند.در حالیکه این فعل امام علیه السلام می تواند صرفاً یک همدردی خویشاوندی با عمویشان که در هر صورت به ناحق کشته شده، باشد. طبق روایتی، ایشان حتّی برای یک از بنی اعمام خود، حسن افطس، که با خنجر به ایشان حمله کرده بود، مبلغ زیادی را وصیّت کردند (کافی 7/ 55).
۳.مشکلات منابع تاریخی: یکی از عمده منابع برگرفتن سیره ی حکومتی، کتب سیره و تواریخ کهن است که بیشتر توسّط عامّه نگاشته شده اند؛ از این رو نمی تواند زاویه ی نگاه درستی را در اختیار ما قرار دهد.غیر از مذهب باطل این نگارندگان، اصولاً مبنای نوشتن تاریخ بر دقّتهای فقهی و عقیدتی نیست، و ناقل تاریخ تنها هدفش بازگویی سلسله وقایع گذشته است.
مثلا برای تنزیه حکومت از نواقص جاری، پیوسته به کاستی ها، اختلاس ها و دیگر مشکلات موجود در حکومت امیر المؤمنین علیه السلام استناد می شود.با صرف نظر از دیگر اشکالات این نحوه مقایسه، روشنست که این نقل های مبهم تاریخی که اتفاقات پس و پیش از آن هم روشن نیست، نمی تواند مبنای تئوری پردازی های کلان سیاسی باشد.
