اشکالات روشی در مطالعات تاریخ حدیث 2

[محمود رفاهی فرد]

فریب کثرت و قلت شواهد را خوردن
گاهی تعداد قابل توجهی از نقل هایی که یک عملکرد حدیثی را گزارش می کند بیان می شود و از تعدد این گزارشها نتیجه گرفته می شود که آن عملکرد، متعارف و گسترده بوده است. مثلا از این که در مورد تعدادی از صحابه، گزارش هایی دال بر کتابت حدیث نقل شده، نتیجه گرفته می شود که کتابت حدیث در آن دوره، متعارف بوده است. از سوی دیگر، گاهی از کم بودن گزارش ها، نتیجه گرفته می شود که عملکرد مورد نظر در آن برهه، غیر متعارف بوده است.
هر دو استنتاج ناتمام است. گاهی، در مورد روایان متعددی وصف خاصی بیان می شود اما آن وصف، به عنوان خصیصه ی آنها بیان شده و این امر، نه تنها شاهد متعارف بودن آن پدیده نیست بلکه اتفاقا نشانگر متعارف نبودن آن است که اتصاف راوی ای به آن، نیاز به بیان داشته است.
گویا تصور شده که تاریخ هم مانند علوم تجربی است که با تعدد شواهد، می توان حکمی کلی صادر کرد در حالی که در تاریخ، ما صرفا با گزارشهایی از پدیده مواجهیم و لذا، این که گزارش در چه زمینه و مقامی صادر شده در استناد به آن و تعمیم یک عملکرد به نوع افراد دخالت جدی دارد.

[محمود رفاهی فرد]

خلط بین مراتب گستردگی یک عملکرد
در بررسی این که یک عملکرد (مانند کتابت حدیث یا اخذ حدیث از راه سماع و قرائت) چه میزان در بین محدثین رائج بوده، لازم است بین مراتب گستردگی یک پدیده تفکیک کرد و توجه کرد که شواهد، همسو با کدام مرتبه است؟ آیا صرف اصل وجود آن عملکرد را اثبات می کند، یا متعارف بودن آن را هم اثبات می کند و یا فراگیر بودن آن را اثبات می کند؟ گاهی عملکردی متعارف است اما متعارف بودن به معنای فراگیر بودن نیست. مثلا در مقاله ای، با ذکر شواهدی که گستردگی اخذ حدیث از راه سماع و قرائت را نشان می دهد نتیجه گرفته شده که اخذ حدیث از راه وجاده نادر بوده است. فارغ درستی این ادعا، استدلال ذکر شده تمام نیست؛ چرا که آن شواهد، صرفا متعارف بودن سماع و قرائت را نشان می دهد و متعارف بودن سماع و قرائت مستلزم ندرت عدم آن نیست.

[محمود رفاهی فرد]

4- تعمیم نا به جای زمانی
وقتی از شواهد جزئی می خواهیم گستردگی یک عملکرد را نتیجه بگیریم، باید دقت کرد که گرفتار تعمیم نا به جا نشویم. تعمیم نا به جا از جهات مختلفی رخ می دهد. یکی از شائع ترین آن ها تعمیم به لحاظ زمانی است. رفتارهایی چون کتابت و حفظ و قرائت حدیث، در برهه های مختلف فراز و نشیب داشته اند و نمی توان به سادگی، حکمی برای زمان های مختلف صادر کرد. مثلا در بسیاری از نوشته های مربوط به تاریخ حدیث، زمان امام باقر علیه السلام و زمان امام صادق علیه السلام یکسان انگاشته شده و از شواهدی که مربوط به زمان امام صادق علیه السلام بوده، نتیجه ای برای کل این دوره گرفته شده در حالی که شواهدی گویای تفاوت این دو برهه است. 
همچنین تعمیم نا به جای زمانی، گاهی باعث می شود که جریان هایی که یکی جایگزین دیگری شده است را موازی هم تلقی کنیم. مثلا وقتی با شواهدی از حفظ حدیث و خودداری از کتابت آن در زمان امام باقر علیه السلام مواجه شویم تصور کنیم که در کل دوره ی صادقین علیهما السلام، حفظ و کتابت به موازات هم متعارف بوده اند؛ در حالی که ممکن است متعارف بودن حفظ مربوط به همان دوره ی امام باقر علیه السلام باشد و در دوره ی امام صادق علیه السلام، کتابت جایگزین آن شده باشد...

[محمود رفاهی فرد]

5- تعمیم نا به جای مکانی
گاهی تصور می شود که در همه ی بوم های مختلف، یک رویه ی حدیثی یکسان وجود داشته است و لذا از شواهدی که مربوط به راویان یک منطقه است حکمی کلی درباره ی همه ی حوزه های حدیثی نتیجه گرفته می شود در حالی که ممکن است هنجارهای حدیثی در مناطق مختلف متفاوت باشد؛ چنانکه در میان عامه نیز شواهد نسبتا روشنی وجود دارد که رویه های حدیثی بین اهل عراق و اهل شام تفاوت قابل توجهی داشته و در برخی ازمنه، عراقی ها تحفظ بیشتری بر حفظ و سماع حدیث داشته اند و شامی ها اموری چون عرض و اجازه را تجویز می کرده اند. احتمال دارد که چنین تفاوتهایی در میان امامیه و مثلا بین قمیین و کوفیین نیز وجود داشته باشد و مثلا احمد اشعری که از وشاء تقاضای اجازه ی بدون سماع می کند و وشاء هم این کار را عجله می داند برخاسته از تفاوت در رویه های غالب در قم و کوفه باشد. (فعلا در حد احتمال عرض می کنم)