20-مرداد-1392, 14:18
بسم الله الرحمن الرحیم
مقدّمه: يكي از مباحثي كه از مباحث كليشه اي شمرده مي شود، بحث پيرامون معنا و موارد كاربرد واژه هايي، مانند: « فتأمّل »،«فتدبّر» ، «فافهم» و ... مي باشد. اين واژه ها در كتب علمي عربي در پايان بعضي از جملات كه حاوي نكات مهم و دقيق است، به كار برده مي شود. اين نكته قابل توجّه است كه اين گونه استعمال اين واژه ها، نه در لغت هاي ديگر سابقه و نظيري دارد و نه در خود لغت عربي در عرف عام آن مورد استعمال قرار مي گيرد. شايد استعمال هم معناي اين واژه ها در ساير لغات، توهين آميز نيز باشد، مثل واژه ی «فافهم» كه در عرف علمي عرب از آن توهين برداشت نمي شود علمي هم معناي آن در ساير لغات، مُشعر به توهين به مخاطب است.
در بررسي موارد إستعمال اين واژه ها چند نكته مهّم است: 1- هر يك از اين تعابير، از چه زماني استعمال شده است كه بعد از آن تعبير از آن رايج شده است.2- ممكن است اين واژه ها در استعمالات يك شخص به معنايي و در استعمالات شخص ديگر به معناي ديگري باشد. 3- ممكن است بعضي از واژه ها هنگامي كه به تنهايي إستعمال مي شوند به معنايي و هنگامي كه با واژه ی ديگر استعمال مي شوند مثل: «فافهم و تأمّل» به معناي ديگري باشند.
4- بايد اين نكته بررسي شود كه از ميان اين الفاظ، اينكه اشخاص در هر موضع از يكي از اينها استفاده مي كرده اند، به خاطر نكته اي بوده يا اينكه اين الفاظ مترادفند و تفاوتي در معناي اين واژه ها نيست.
5- ممكن است استعمال هر يك از اين واژه ها در ابتداء، در موارد استعمالي خاصّي بوده، ولي به مرور زمان معناي آن تغيير كند. لذا نمي توان از اينكه معناي يكي از اين واژه ها در برهه اي از زمان، معناي خاصّي بوده، اين نتيجه را گرفت كه در عصرهاي ديگر نيز اين چنين معنايي داشته است.
6- اين نكته بايد بررسي شود كه آيا لزوماً معناي هريك از اين واژه ها دقيق بودن مطلب يا اشكال داشتن مطلب است يا اينكه ممكن است در برخي از اين واژه ها قائل به اشتراك معنوي آن به معناي ضرورت تأمّل و تفكّر در مطلب شويم، چه اينكه در آن مطلب اشكالي باشد و چه اينكه امر به تأمّل به خاطر دقّت آن مطلب باشد. 7- ثمره ی اين بحث هم روشن است. ثمره اين بحث، اين است كه در بسياري از موارد، نظر كسي كه از اين واژه ها در كتبش إستعمال كرده مشخّص مي شود، مثلاً كسي مي گويد:«نماز جمعه در عصر غيبت واجب است به خاطر فلان روايت و استدلال را ذكر مي كند و بعد از آن از واژه ی«فتأمّل» يا نظير آن استفاده مي كند. در اينجاست كه اگر ما معناي اين واژه را دقّت مطلب بدانيم، معلوم مي شود كه نظر مصنّف وجوب نماز جمعه است، ولي اگر معناي واژه را إشكال داشتن آن مطلب بدانيم، معلوم مي شود كه مصنّف در اين استدلال خدشه اي دارد. و چه بسا ممكن است معلوم شدن نظر شخص يا اشخاص در حصول شهرت يا إجماع مؤثّر باشد. علاوه بر اينكه برخي از اين واژه ها در روايات معصومين(عليهم السّلام) به كار رفته است، لذا براي فهم اين روايات، چاره اي نيست از اينكه بحثي تفصيلي در مورد اين واژه ها صورت پذيرد.
1-«فتأمّل» و شبه آن، مانند: «فتأمّل جيّداً»،«فتأمّله»و«فليُتأمّل».
اوّلين كسي كه تعبير «فليُتأمّل» در كلام او يافت شد، سيّدمرتضي(م.436) مي باشد. او در «الإنتصار» مي نويسد:«و ليس كذلك قولنا في المسائل الّتي وقعت الإشارة إليها و هذا واضحٌ فليُتأمّل.» و در رسائلش مي نويسد:« و وجه وجوبها ألطافٌ في أمثالها مِن واجبات العقل فليُتأمّل ذلك و ليُقس عليه نظائره. »
همزمان با او اين تعبيردر كلام حلبي(م.447) يافت شد. او در «الكافي» مي نويسد:«و فساد القول بتصديق أحدهم دون الآخر مع ثبوت البرهان بنبوّة كلّ منهم فليتأمّل هذا فإنّه يأتي علي مذهبهم و يوجب عليهم الرّجوع إلي القول الثالث. »
امّا اوّلين كسي كه واژه ی «فتأمّل» در كلام او يافت شد، ابن ادريس(م.598) در سرائر است. او در اين كتاب مي نويسد:« و قد تقدّم ذكرُ حُكم البنات مطلقاً و بعد الخروج عنه اتي ذكر الأبوين مشروطاً و كيف يتوهّم ذلك فتأمّل و الله تعالي يقول: إن كان له ولدٌ - فشرط في ميراث الأبوين الولد. » و بعد از ايشان در كلام سيّد بن طاووس(م.664) يافت مي شود. او در كتاب «أجوبة مسائل و رسائل في مختلف فنون المعرفة» مي نويسد: « ولايتعّرض بما كان عليه هو لأنّه قد انتقل عن ذمّته بالضّمان فتأمّل المسألة فإنّها مسألةٌ جليّةٌ مِن غرائب الأسئلة و انظُرها بعين التدبّر تجد فقهها واضحاً جليّاً. » و هم چنين در جاي ديگري از اين كتاب مي فرمايد:« فتأمّل الفرق بين السّؤالين تجده واضحاً بحمدالله و منّه.» هم چنين اين تعبير در كلمات قدماي از علماي اهل سنّت يافت مي شود، مثل فخررازي (قرن6) در تفسير رازي ، قرطبي(قرن 7)در تفسيرش و محيي الدين النّووي(م.676) در«المجموع» .
نكته اي كه حائز اهمّيّت است، معناي اين واژه است. در موارد مختلف از كلمات علماي مختلف بدست مي آيد كه اين واژه در هنگام تقويت مطلب و إذعان مصنّف به مطلب، بيان مي شود. قرائن مختلفي در كلمات علماء وجود دارد كه به برخي از آنها اشاره مي شود:
1-كلمات سيّد مرتضي در إنتصار كه گذشت:« و هذا واضحٌ فليُتأمّل.» 2- كلام سيّد مرتضي در رسائلش كه گذشت: « فليتأمّل ذلك و ليُقس عليه تطائره.» 3- هر دو كلام از سيّد بن طاووس كه نقل شد كه عبارت « تجد واضحاً» در آن به كار رفته بود.
4- شهيد ثاني در مسالك مي فرمايد: « فتأمّل ذلك فإنّه ممّا يخفي تحريرُه مِن كلامهم. »
امّا از بعضي كلمات متأخّرين استفاده مي شود كه اين واژه در مقام إشكال بر مطلب است. شيخ انصاري در فرائد الأصول بعد از اينكه از واژه ی «فتأمّل» استفاده مي كند، در چند صفحه بعد مي فرمايد:« لكنّك عرفتَ التأمّل في ذلك الدّليل فالأقوي وجوب الرّجوع مع الشكّ إلي أصالة الإحتياط. » محقّق اردبيلي در مجمع الفائدة در ذيل «فتأمّل» محقّق حلّي، اشكال آن را بيان مي كند و مي فرمايد:« و وجه التأمّل انّ جواز السّقوط لايستلزم القصر. » مرحوم لاري در «التعليقة علي المكاسب» مي نويسد:«و لعلّ أمره بالتأمّل أيضاً إشارةٌ إلي ذلك أو إلي الوهن في تحصيل المركّب أيضاً. »
پس به خاطر اين اختلافي كه به وجود آمد يا بايد قائل شويم كه اين واژه به نحو مشترك معنوي است و هم با تقويت مطلب و هم با إشكال در مطلب سازگار است يا اينكه قائل شويم معناي اين واژه براي دسته ی اوّل، تقويت مطلب و براي دسته ی دوم، اشكال در مطلب است يا اينكه قائل شويم كه به مرور زمان معناي آن تغيير كرده است.
مقدّمه: يكي از مباحثي كه از مباحث كليشه اي شمرده مي شود، بحث پيرامون معنا و موارد كاربرد واژه هايي، مانند: « فتأمّل »،«فتدبّر» ، «فافهم» و ... مي باشد. اين واژه ها در كتب علمي عربي در پايان بعضي از جملات كه حاوي نكات مهم و دقيق است، به كار برده مي شود. اين نكته قابل توجّه است كه اين گونه استعمال اين واژه ها، نه در لغت هاي ديگر سابقه و نظيري دارد و نه در خود لغت عربي در عرف عام آن مورد استعمال قرار مي گيرد. شايد استعمال هم معناي اين واژه ها در ساير لغات، توهين آميز نيز باشد، مثل واژه ی «فافهم» كه در عرف علمي عرب از آن توهين برداشت نمي شود علمي هم معناي آن در ساير لغات، مُشعر به توهين به مخاطب است.
در بررسي موارد إستعمال اين واژه ها چند نكته مهّم است: 1- هر يك از اين تعابير، از چه زماني استعمال شده است كه بعد از آن تعبير از آن رايج شده است.2- ممكن است اين واژه ها در استعمالات يك شخص به معنايي و در استعمالات شخص ديگر به معناي ديگري باشد. 3- ممكن است بعضي از واژه ها هنگامي كه به تنهايي إستعمال مي شوند به معنايي و هنگامي كه با واژه ی ديگر استعمال مي شوند مثل: «فافهم و تأمّل» به معناي ديگري باشند.
4- بايد اين نكته بررسي شود كه از ميان اين الفاظ، اينكه اشخاص در هر موضع از يكي از اينها استفاده مي كرده اند، به خاطر نكته اي بوده يا اينكه اين الفاظ مترادفند و تفاوتي در معناي اين واژه ها نيست.
5- ممكن است استعمال هر يك از اين واژه ها در ابتداء، در موارد استعمالي خاصّي بوده، ولي به مرور زمان معناي آن تغيير كند. لذا نمي توان از اينكه معناي يكي از اين واژه ها در برهه اي از زمان، معناي خاصّي بوده، اين نتيجه را گرفت كه در عصرهاي ديگر نيز اين چنين معنايي داشته است.
6- اين نكته بايد بررسي شود كه آيا لزوماً معناي هريك از اين واژه ها دقيق بودن مطلب يا اشكال داشتن مطلب است يا اينكه ممكن است در برخي از اين واژه ها قائل به اشتراك معنوي آن به معناي ضرورت تأمّل و تفكّر در مطلب شويم، چه اينكه در آن مطلب اشكالي باشد و چه اينكه امر به تأمّل به خاطر دقّت آن مطلب باشد. 7- ثمره ی اين بحث هم روشن است. ثمره اين بحث، اين است كه در بسياري از موارد، نظر كسي كه از اين واژه ها در كتبش إستعمال كرده مشخّص مي شود، مثلاً كسي مي گويد:«نماز جمعه در عصر غيبت واجب است به خاطر فلان روايت و استدلال را ذكر مي كند و بعد از آن از واژه ی«فتأمّل» يا نظير آن استفاده مي كند. در اينجاست كه اگر ما معناي اين واژه را دقّت مطلب بدانيم، معلوم مي شود كه نظر مصنّف وجوب نماز جمعه است، ولي اگر معناي واژه را إشكال داشتن آن مطلب بدانيم، معلوم مي شود كه مصنّف در اين استدلال خدشه اي دارد. و چه بسا ممكن است معلوم شدن نظر شخص يا اشخاص در حصول شهرت يا إجماع مؤثّر باشد. علاوه بر اينكه برخي از اين واژه ها در روايات معصومين(عليهم السّلام) به كار رفته است، لذا براي فهم اين روايات، چاره اي نيست از اينكه بحثي تفصيلي در مورد اين واژه ها صورت پذيرد.
1-«فتأمّل» و شبه آن، مانند: «فتأمّل جيّداً»،«فتأمّله»و«فليُتأمّل».
اوّلين كسي كه تعبير «فليُتأمّل» در كلام او يافت شد، سيّدمرتضي(م.436) مي باشد. او در «الإنتصار» مي نويسد:«و ليس كذلك قولنا في المسائل الّتي وقعت الإشارة إليها و هذا واضحٌ فليُتأمّل.» و در رسائلش مي نويسد:« و وجه وجوبها ألطافٌ في أمثالها مِن واجبات العقل فليُتأمّل ذلك و ليُقس عليه نظائره. »
همزمان با او اين تعبيردر كلام حلبي(م.447) يافت شد. او در «الكافي» مي نويسد:«و فساد القول بتصديق أحدهم دون الآخر مع ثبوت البرهان بنبوّة كلّ منهم فليتأمّل هذا فإنّه يأتي علي مذهبهم و يوجب عليهم الرّجوع إلي القول الثالث. »
امّا اوّلين كسي كه واژه ی «فتأمّل» در كلام او يافت شد، ابن ادريس(م.598) در سرائر است. او در اين كتاب مي نويسد:« و قد تقدّم ذكرُ حُكم البنات مطلقاً و بعد الخروج عنه اتي ذكر الأبوين مشروطاً و كيف يتوهّم ذلك فتأمّل و الله تعالي يقول: إن كان له ولدٌ - فشرط في ميراث الأبوين الولد. » و بعد از ايشان در كلام سيّد بن طاووس(م.664) يافت مي شود. او در كتاب «أجوبة مسائل و رسائل في مختلف فنون المعرفة» مي نويسد: « ولايتعّرض بما كان عليه هو لأنّه قد انتقل عن ذمّته بالضّمان فتأمّل المسألة فإنّها مسألةٌ جليّةٌ مِن غرائب الأسئلة و انظُرها بعين التدبّر تجد فقهها واضحاً جليّاً. » و هم چنين در جاي ديگري از اين كتاب مي فرمايد:« فتأمّل الفرق بين السّؤالين تجده واضحاً بحمدالله و منّه.» هم چنين اين تعبير در كلمات قدماي از علماي اهل سنّت يافت مي شود، مثل فخررازي (قرن6) در تفسير رازي ، قرطبي(قرن 7)در تفسيرش و محيي الدين النّووي(م.676) در«المجموع» .
نكته اي كه حائز اهمّيّت است، معناي اين واژه است. در موارد مختلف از كلمات علماي مختلف بدست مي آيد كه اين واژه در هنگام تقويت مطلب و إذعان مصنّف به مطلب، بيان مي شود. قرائن مختلفي در كلمات علماء وجود دارد كه به برخي از آنها اشاره مي شود:
1-كلمات سيّد مرتضي در إنتصار كه گذشت:« و هذا واضحٌ فليُتأمّل.» 2- كلام سيّد مرتضي در رسائلش كه گذشت: « فليتأمّل ذلك و ليُقس عليه تطائره.» 3- هر دو كلام از سيّد بن طاووس كه نقل شد كه عبارت « تجد واضحاً» در آن به كار رفته بود.
4- شهيد ثاني در مسالك مي فرمايد: « فتأمّل ذلك فإنّه ممّا يخفي تحريرُه مِن كلامهم. »
امّا از بعضي كلمات متأخّرين استفاده مي شود كه اين واژه در مقام إشكال بر مطلب است. شيخ انصاري در فرائد الأصول بعد از اينكه از واژه ی «فتأمّل» استفاده مي كند، در چند صفحه بعد مي فرمايد:« لكنّك عرفتَ التأمّل في ذلك الدّليل فالأقوي وجوب الرّجوع مع الشكّ إلي أصالة الإحتياط. » محقّق اردبيلي در مجمع الفائدة در ذيل «فتأمّل» محقّق حلّي، اشكال آن را بيان مي كند و مي فرمايد:« و وجه التأمّل انّ جواز السّقوط لايستلزم القصر. » مرحوم لاري در «التعليقة علي المكاسب» مي نويسد:«و لعلّ أمره بالتأمّل أيضاً إشارةٌ إلي ذلك أو إلي الوهن في تحصيل المركّب أيضاً. »
پس به خاطر اين اختلافي كه به وجود آمد يا بايد قائل شويم كه اين واژه به نحو مشترك معنوي است و هم با تقويت مطلب و هم با إشكال در مطلب سازگار است يا اينكه قائل شويم معناي اين واژه براي دسته ی اوّل، تقويت مطلب و براي دسته ی دوم، اشكال در مطلب است يا اينكه قائل شويم كه به مرور زمان معناي آن تغيير كرده است.
