تفاوت بین توریه عرفی و توریه ادبی(آرایه ایهام)

[محمد رضایی]

ایهام یکی از صنایع ادبی است که یک لفظ یک معنای دور و یک معنای نزدیک دارد که شاعر گاهی معنای دور را اراده می کند و گاهی هر دو معنا را اراده می کند.
تا دل هرزه گرد من رفت به چین زلف او /  زان سفر دراز خود عزم وطن نمی کند
(«چین» در یک معنا به معنای تاب و شکنج زلف یار است و در معنای دوم، کشور چین که نماد سفر دور و دراز است).
گفتم غم تو دارم گفتا غمت سرآید   گفتم که ماه من شو گفتا اگر برآید
( «اگر برآید» یعنی اگر طلوع کند و اگر از دست برآید و ممکن باشد)
 لطف این شعرها به این است که هر دو معنا را اراده کرده باشد.

مرحوم شیخ محمدرضا اصفهانی در وقایة الاذهان(ص 88) بین توریه عرفیه و توریه بدیعیه(همان صنعت ایهام در زبان فارسی) فرق گذاشته شده است به این که در توریه عرفیه متکلم لفظ را القاء می کند تا مخاطب معنای نزدیک را بفهمد اما او معنای دور را قصد می کند تا جمله کاذب نباشد و تلاش می کند که معنای دور به ذهن مخاطب نیاید و واقعیت برای او کشف نشود، لذا گاهی قرینه ای هم که متناسب با معنای نزدیک است می گذارد تا مطمئن شود که مخاطب به اشتباه می افتد. اما در توریه بدیعیه شاعر می خواهد هر دو را معنا را به ذهن القاء کند و لطف کلام در همین تکثر معنا است. جا ندارد که شاعر تلاش کند تا یک معنا به ذهن مخاطب نیاید این با غرض ادبی او سازگار نیست.
این فرق گذاری بین توریه عرفی و ایهام درست است، فقط به نظر ما در توریه بدیعی نیز گاهی شاعر تنها معنای دور را قصد می کند و معنای نزدیک مقصود او نیست و این نکته نیز موجب لطف سخن می گردد.

برگرفته از درس خارج اصول استاد معتمدی بهار ۱۴۰۱