30-آبان-1401, 10:58
نقد کلام شهید صدر در اوسعیت واقع از وجود
نکته مهم : محل بحث ما در مفاهیم است. یک اشتباه اساسی این است که اینها توجه نکردند که در معقولات، دارند چه چیزی را تقسم می کنند و مقسم را نگاه نکردند. از اول بحث در تصور و مفهوم است. بعد تصورات یا جزئی می شوند و یا کلی. و کلی ها یا حقیقی می شوند یا اعتباری. و تصورات کلی حقیقی، به معقول اولی و معقول ثانی فلسفی و معقول ثانی منطقی تقسیم می شوند. بعد در توضیح این مفاهیم و تصورات از واژه عروض و اتصاف استفاده می شود.
اینها یکی از اقوالی که در حاشیه شرح منظومه بوده که میرزا محمد تقی آملی آورده را گرفته اند و بعد این حرف های اشتباه را زدند و بعد هم خواستند که آثار فقهی بار کنند.
اولا: ایشان گفت اتصاف به تبع عروض است. این کلام بنابر جمیع اقوال اشتباه است؛ چون اول اتصاف در خارج وجود دارد سپس عروض در ذهن می آید.
اشکال کار در این است که شهید صدر با همه دقتش یک اشکال بزرگ دارد که به جای آن که حرف ها را از منابع خود بیاورد، با فکر خودش آنها را تفسیر می کند.
در عروض و اتصاف، اختلاف است و تفسیر های مختلفی است اما اینکه اتصاف به تبع عروض باشد علی جمیع المبانی غلط است و عروض به تبع اتصاف است.
یعنی اول اتصاف این شئ در خارج هست اینکه شما کلید را در خارج می زنید و بعد چراغ روشن می شود، این واقعیت در خارج وجود دارد که این منشاء انتزاع می شود و بعد به واسطه این منشاء انتزاع عینی، آن عروض در ذهن شکل می گیرد و می گویید: زدن کلید علت است و روشن شدن چراغ معلول است. اصلا فرق اعتباری بودن معقولات ثانی(به یک اعتباری معقولات ثانی اعتباری هستند) با آن اعتباری که قسیم حقیقی در همین تقسیم است این است که اعتباری که قسیم حقیقی است، مجرد فرض است، لذا اگر خلافش را فرض کند استحاله ای ندارد. اما اینها مجرد فرض نیست و بر پایه آن منشاء انتزاع خارجی هستند لذا نمی شود خلاف این را فرض کرد. مثلا فوقیت معقول ثانی است و من نمی توانم بگویم: السقف تحتی. چون در واقعیت خارجی، یک رابطه ای بین من و با آن سقف وجود دارد که رابطه باعث می شود که من فوقیت را بر خودم حمل کنم.
ثانیا: این که می گوید عروض همان حمل است و اتصاف مطابَق اوست. این یکی از تفاسیر عروض و حمل است که در حاشیه شرح منظومه عده ای همین معنا را کردند، لکن منظور این ها، آن چیزی نیست که شما می گویید.
یعنی می گویند وقتی شما در ذهنت حمل می کنی و می گویی: هذا علتٌ. اتصافش آن مطابَق خارجیش است که خارج هذا به گونه ای است که وصف علیت از او انتزاع بشود.
ثالثا: در ضمن به نظر می رسد که این تفسیر از عروض درست نیست و تفسیر درست همان تفسیری است که آقای مصباح گفته است. که منظور از عروض، همان فعالیت ذهنی و مقایسه است نه خصوص حمل والا در عروض خارجی مشکل پیدا می کنید.
آقای مصباح می گوید: عروض در ذهن است یعنی به واسطه فعالیت های ذهنی است که این مفاهیم در ذهن پدید می آید. اتصاف در خارج است یعنی آن واقعیت خارجی متصف به وضعیتی است که باعث می شود ذهن این مفهوم را انتزاع کند.
از آن طرف چون با مقایسه می آید عروض در ذهن است و از آن طرف چون منشاء انتزاع در خارج است، اتصاف در خارج است.
ثالثا: آقای قائنی می گوید که علامه طباطبایی همین کلام شهید صدر را قائل است؛ چون علامه می گوید واقع اوسع از وجود است.[1]
در حالی که این نسبت به علامه طباطبائی صحیح نیست چون از نظر هر فیلسوفی، تشخص مساوق با وجود است. و چیزی که موجود نباشد، اصلا نیست و هر چه که هست، مرتبه ای از وجود است، بنابراین وجود مساوق با واقعیت است و علامه می گوید واقعیت اوسع از وجود خارجی است. یعنی ممکن است که چیزی در وجود خارجی نباشد ولی در واقع باشد که این واقع یعنی نفس الامر، چنانکه اجتماع نقیضین هم وجود نفس الأمری دارد.
این وجود نفس الامری چیزی خارج از وجود و عدم نیست بلکه بالحمل الأولی موجوداند و بالحمل الشائع معدوم اند. و محالات ذاتیة، محال بودنشان در حمل شایع است.
اشکال دیگر شهید صدر:
اگر حرف فلاسفه صحیح باشد و انسانی(ذهنی) در خارج نباشد، لازم می آید که حسن و قبح هم نباشد؟
رد این اشکال: بله اگر ذهنی در خارج نباشد، که اینها را مقایسه کند، مفاهیم معقول ثانی هم متولد نمی شود چون این مفاهیم همه در ذهن هستند. لذا مفهوم حسن و قبح هم نخواهد بود.اما واقعیتش یعنی آن منشاء انتزاعش در خارج وجود دارد و این هم هیچ اشکالی ندارد.
[1] کلام آقای قائینی:جلسه 38-18/8/1401
نکته مهم : محل بحث ما در مفاهیم است. یک اشتباه اساسی این است که اینها توجه نکردند که در معقولات، دارند چه چیزی را تقسم می کنند و مقسم را نگاه نکردند. از اول بحث در تصور و مفهوم است. بعد تصورات یا جزئی می شوند و یا کلی. و کلی ها یا حقیقی می شوند یا اعتباری. و تصورات کلی حقیقی، به معقول اولی و معقول ثانی فلسفی و معقول ثانی منطقی تقسیم می شوند. بعد در توضیح این مفاهیم و تصورات از واژه عروض و اتصاف استفاده می شود.
اینها یکی از اقوالی که در حاشیه شرح منظومه بوده که میرزا محمد تقی آملی آورده را گرفته اند و بعد این حرف های اشتباه را زدند و بعد هم خواستند که آثار فقهی بار کنند.
اولا: ایشان گفت اتصاف به تبع عروض است. این کلام بنابر جمیع اقوال اشتباه است؛ چون اول اتصاف در خارج وجود دارد سپس عروض در ذهن می آید.
اشکال کار در این است که شهید صدر با همه دقتش یک اشکال بزرگ دارد که به جای آن که حرف ها را از منابع خود بیاورد، با فکر خودش آنها را تفسیر می کند.
در عروض و اتصاف، اختلاف است و تفسیر های مختلفی است اما اینکه اتصاف به تبع عروض باشد علی جمیع المبانی غلط است و عروض به تبع اتصاف است.
یعنی اول اتصاف این شئ در خارج هست اینکه شما کلید را در خارج می زنید و بعد چراغ روشن می شود، این واقعیت در خارج وجود دارد که این منشاء انتزاع می شود و بعد به واسطه این منشاء انتزاع عینی، آن عروض در ذهن شکل می گیرد و می گویید: زدن کلید علت است و روشن شدن چراغ معلول است. اصلا فرق اعتباری بودن معقولات ثانی(به یک اعتباری معقولات ثانی اعتباری هستند) با آن اعتباری که قسیم حقیقی در همین تقسیم است این است که اعتباری که قسیم حقیقی است، مجرد فرض است، لذا اگر خلافش را فرض کند استحاله ای ندارد. اما اینها مجرد فرض نیست و بر پایه آن منشاء انتزاع خارجی هستند لذا نمی شود خلاف این را فرض کرد. مثلا فوقیت معقول ثانی است و من نمی توانم بگویم: السقف تحتی. چون در واقعیت خارجی، یک رابطه ای بین من و با آن سقف وجود دارد که رابطه باعث می شود که من فوقیت را بر خودم حمل کنم.
ثانیا: این که می گوید عروض همان حمل است و اتصاف مطابَق اوست. این یکی از تفاسیر عروض و حمل است که در حاشیه شرح منظومه عده ای همین معنا را کردند، لکن منظور این ها، آن چیزی نیست که شما می گویید.
یعنی می گویند وقتی شما در ذهنت حمل می کنی و می گویی: هذا علتٌ. اتصافش آن مطابَق خارجیش است که خارج هذا به گونه ای است که وصف علیت از او انتزاع بشود.
ثالثا: در ضمن به نظر می رسد که این تفسیر از عروض درست نیست و تفسیر درست همان تفسیری است که آقای مصباح گفته است. که منظور از عروض، همان فعالیت ذهنی و مقایسه است نه خصوص حمل والا در عروض خارجی مشکل پیدا می کنید.
آقای مصباح می گوید: عروض در ذهن است یعنی به واسطه فعالیت های ذهنی است که این مفاهیم در ذهن پدید می آید. اتصاف در خارج است یعنی آن واقعیت خارجی متصف به وضعیتی است که باعث می شود ذهن این مفهوم را انتزاع کند.
از آن طرف چون با مقایسه می آید عروض در ذهن است و از آن طرف چون منشاء انتزاع در خارج است، اتصاف در خارج است.
ثالثا: آقای قائنی می گوید که علامه طباطبایی همین کلام شهید صدر را قائل است؛ چون علامه می گوید واقع اوسع از وجود است.[1]
در حالی که این نسبت به علامه طباطبائی صحیح نیست چون از نظر هر فیلسوفی، تشخص مساوق با وجود است. و چیزی که موجود نباشد، اصلا نیست و هر چه که هست، مرتبه ای از وجود است، بنابراین وجود مساوق با واقعیت است و علامه می گوید واقعیت اوسع از وجود خارجی است. یعنی ممکن است که چیزی در وجود خارجی نباشد ولی در واقع باشد که این واقع یعنی نفس الامر، چنانکه اجتماع نقیضین هم وجود نفس الأمری دارد.
این وجود نفس الامری چیزی خارج از وجود و عدم نیست بلکه بالحمل الأولی موجوداند و بالحمل الشائع معدوم اند. و محالات ذاتیة، محال بودنشان در حمل شایع است.
اشکال دیگر شهید صدر:
اگر حرف فلاسفه صحیح باشد و انسانی(ذهنی) در خارج نباشد، لازم می آید که حسن و قبح هم نباشد؟
رد این اشکال: بله اگر ذهنی در خارج نباشد، که اینها را مقایسه کند، مفاهیم معقول ثانی هم متولد نمی شود چون این مفاهیم همه در ذهن هستند. لذا مفهوم حسن و قبح هم نخواهد بود.اما واقعیتش یعنی آن منشاء انتزاعش در خارج وجود دارد و این هم هیچ اشکالی ندارد.
[1] کلام آقای قائینی:جلسه 38-18/8/1401
