نوآوری علمی: عدم اعتبار قبول متصدّق علیه در صدقه، مضاف بر ایجاب

[haqiqi.1410]

به نظر می‌رسد که دلیلی بر اعتبار قبول در صدقه وجود ندارد. واز ادلّه چیزی بیشتر از اعتبار ایجاب استفاده نمی‌شود. دو دلیل بر اعتبار قبول ممکن است اقامه شود. یکی ادّعای اجماع است که به نظر می‌رسد با توجه به کلمات فقها در بحث، اجماعی در مساله ثابت نیست. و بر فرض در کلمات فقهای متاخّر باشد، در کتب فقه ماثور، چیزی ازین قبیل یافت نمی‌شود. دلیل دوم که ممکن است اقامه شود، که شاید مهم‌ترین دلیل باشد این است که، غلبه‌ی اراده‌ی یک شخص بر دیگری، خلاف سیره‌ی عقلائی است. و در صدقه اگر قبولِ متصدّق علیه، معتبر نباشد و بگوییم او علی ایّ حال باید صدقه را بپذیرد، لازمه‌اش غلبه‌ی اراده‌ی متصدّق بر متصدّق علیه است.

          در پاسخ به این اشکال باید گفت که آنچه از این دلیل استفاده می‌شود، نهایتا اعتبار رضایت متصدَّق علیه است نه اعتبار قبول. و این دلیل، قبول را به عنوان یک انشاء ثابت نمی‌کند. و بین قبول و رضایت تفاوت هست. توضیح ذلک: مثلا اگر کسی به دنبال خرید یک خانه‌‌ای است، اگر دوست این شخص، یک خانه‌ای پیدا کند که قیمت آن ده‌برابر از خانه‌های متعارف، ارزان‌تر است. اگر این شخص، این خانه را برای دوست خودش بخرد، آن دوست قطعا راضی به این خرید هست. ولی عرفا و عقلائا، آن رضایت، این بیع را از فضولی بودن خارج نمی‌کند. بلکه همچنان اجازه‌ی مشتری، و قبول او برای نفوذ این بیع از نظر عقلا، معتبر است. پس معلوم گردید که رضایت شیء و القبول شیء آخر. ولی این با ما نحن فیه متفاوت است. مقتضای دلیل مزبور، اعتبار رضایت برای متصدّق علیه است نه اعتبار قبول او.
غفلت از تفاوت رضایت و قبول باعث شده است که بسیاری از علماء، سیره‌ی معاطاتی عرف در مساله‌ی صدقه را دلیل بر اعتبار قبول در صدقه بدانند. در حالی که این سیره با اعتبار رضایت هم سازگار است. توضیح بیشتر اینکه بین بیع و صدقه تفاوت هست. حقیقت عقلائی بیع، یک عقد قائم به طرفین است. و انشاء‌ دو طرف، عرفا معتبر است. در بیع انشاء بایع به انشاء مشتری گره خورده است و عقد را محقّق کرده است. و ادلّه‌ی خاص خودش را دارد که در محلّ خودش بیان شده است. و مثال خانه که بیان شد، شاهد بر این عقد طرفینی است.

          ولی در صدقه و هبه و هدیه و امثال ذلک، آنچه که عقلائا معتبر هست، شرطیّت رضایت است و از نظر عقلایی، شرطیّت انشاء قبول وجود ندارد. و حقیقت آن، امری یکطرفی است. مکلّف، چیزی را از ملک خودش خارج می‌کند و برای این کار هم او باید انشاء کند قولا او فعلا ولی در مورد مهدی الیه، آنچه مسلّم است و عقلائا هست، اعتبار رضایت اوست. در کلّ، در هر معامله‌ای برای تحقّق عرفی آن، کسانی که عقد به آنها قائم هست باید انشاء کنند. بیع یک حقیقت طرفینی است و یک قراردادی است بین بایع و مشتری پس هر دو باید انشاء کنند. ولی صدقه اینطور نیست. تحقّق عرفی آن به متصدّق وابسته است؛ پس صرف انشای او برای تحقّق صدقه کافی است. و دلیل دیگری هم برای اعتبار قبول در آن وجود ندارد.
 
درس خارج فقه استاد سید محمد جواد شبیری مورّخ ۱۴۰۱.۱۰.۱۱