در تبیین اینکه چگونه ممکن است شکّ در حجّیّت، مساوق با علم به عدم حجّیّت شود، در حالی که شکّ و علم قابل جمع نمی باشند، تفسیر های مختلفی وجود دارد که یکی از آنها تفاوت از جهت حجّیّت إنشائی و فعلی است، به این معنا که شکّ در حجیّت إنشائی، مساوق با قطع به عدم حجّیّت فعلی است. و از آنجا که إنشاء و فعلیّت طبق مبنای مرحوم نائینی با مبنای مرحوم آخوند متفاوت است و لذا باید این مطلب را طبق هر یک از این دو مبنا جداگانه تبیین کنیم.
طبق مبنای میرزای نائینی، حکم إنشائی این گونه است: «ما قطع بحجّیّته فهو حجّۀٌ» ممکن است در مورد شهرت شکّ کنیم که این خطاب راجع به آن وجود دارد یا نه، پس در حکم إنشائی شکّ می کنیم، ولی اگر هم واقعاً این خطاب در مورد آن، وجود داشته باشد، از آنجا که برای شاکّ به این خطاب، قطع به حجّیّت حاصل نشده است، پس او به عدم فعلیّت حجّیّت علم پیدا می کند؛ زیرا فعلیّۀ الحکم بفعلیّۀ موضوعه.
امّا طبق مبنای مرحوم آخوند، موضوع حجّیّت إنشائی، ذات امارات، مثل ذات خبر واحد و ... می باشد، ولی موضوع حجّیّت فعلیّه، قطع به حجّیّت آن است. و لذا ممکن است برای شهرت، إنشاء حجّیّت شده باشد، ولی فعلیّت حجّیّت برای شاکّ ممکن نیست؛ چون موضوع حجّیّت فعلی، یقین به حجّیّت است.
طبق مبنای میرزای نائینی، حکم إنشائی این گونه است: «ما قطع بحجّیّته فهو حجّۀٌ» ممکن است در مورد شهرت شکّ کنیم که این خطاب راجع به آن وجود دارد یا نه، پس در حکم إنشائی شکّ می کنیم، ولی اگر هم واقعاً این خطاب در مورد آن، وجود داشته باشد، از آنجا که برای شاکّ به این خطاب، قطع به حجّیّت حاصل نشده است، پس او به عدم فعلیّت حجّیّت علم پیدا می کند؛ زیرا فعلیّۀ الحکم بفعلیّۀ موضوعه.
امّا طبق مبنای مرحوم آخوند، موضوع حجّیّت إنشائی، ذات امارات، مثل ذات خبر واحد و ... می باشد، ولی موضوع حجّیّت فعلیّه، قطع به حجّیّت آن است. و لذا ممکن است برای شهرت، إنشاء حجّیّت شده باشد، ولی فعلیّت حجّیّت برای شاکّ ممکن نیست؛ چون موضوع حجّیّت فعلی، یقین به حجّیّت است.
