ارادۀ استعمالی، تفهیمی و جدّی از منظر شهید صدر

[مسعود عطار منش]

درس خارج اصول جلسۀ 11 مورخ 18 مهر 1402
مرحوم شهید صدر در تبیین حقیقت استعمال می­فرمایند ما سه گونه اراده داریم:1- ارادۀ اسعمالی-2-ارادۀ تفهیمی-3- ارادۀ جدی.

حقیقت ارادۀ استعمالی

ایشان می­فرمایند وقتی انسان لفظ را به کار می­برد حتی اگر در مقام افهام معنا هم نباشد، ارادۀ استعمالی شکل گرفته است؛ پس ارادۀ استعمالی تابع قصد افهام نیست. ایشان در توضیح ارادۀ استعمالی می­فرمایند متکلم لفظی را اراده کرده­ است که این لفظ دال بر معنا است هر چند متکلم قصد دلالت‌­گری آن را نداشته باشد ولی همین مقدار که این لفظ دال بر معنا باشد برای شکل­‌گیری ارادۀ استعمالی کافی است؛ پس در نظر ایشان، ارادۀ تکلم به لفظ دال، همان ارادۀ استعمالی است.

حقیقت ارادۀ تفهیمی

گاهی فراتر از تکلم به لفظ دال، قصد تفهیم معنا به مخاطب نیز وجود دارد که به آن ارادۀ تفهیمی اطلاق می­شود.

حقیقت ارادۀ جدّی

در مرحلۀ بعد یک سری اهداف نوعیه­ در هنگام استعمال وجود دارد که گاهی متکلم به هنگام استعمال، تحقق آن هدف نوعیه را در نظر دارد.

مثلاً به هنگام طلب، یک اراده­ای در نفس طالب ایجاد شده که سبب بکار گیری صیغۀ طلبیه شده است؛ گاهی استعمال صیغۀ طلبیه با طلب واقعی همراه است که هدف نوعیۀ صیغۀ طلبیه بوده و ارادۀ جدی نام دارد.

یا مثلاً در اخبارات، گاهی متکلم، افهام یک واقعه به مخاطب را در نظر دارد که به آن ارادۀ جدی می­گویند؛ اما گاهی در مقام شوخی و هزل بوده و قصد جدّی برای ایجاد اعتقاد برای مخاطب را ندارد؛ البته مراد از اعتقاد، اعتقاد مخاطب به معتقد بودن گوینده است ولو اعتقاد به خارجیت داشتن واقعۀ مخبر عنه پیدا نکند.

یا مثلاً جملات استفهامیه، نوعاً به هدف استفهام حقیقی شکل می­گیرد که ارادۀ جدی نام دارد؛ اما گاهی به هدف استفهام حقیقی نبوده و هدف از آن، اموری دیگر غیر از استفهام حقیقی هستند.

این تحلیلی است که مرحوم شهید صدر برای مراحل اراده مطرح نموده­‌اند.

مرحوم شهید صدر همچنین می­فرمایند در همان مرحلۀ اول که گوینده، لفظ را به کار می­برد و لفظ، دال بر معنا می­شود، این دلالت استعمالی همان دلالت وضعیه است و مراحل بعدی، مراحل دیگری است که به دلالت­‌گرهای دیگری نیازمند است؛ پس آن دلالتی که مستقیماً از وضع سرچشمه می­گیرد دلالت استعمالی است.