تفکیک مراد تفهیمی، از مراد جدّی و دواعی استعمال

[مسعود عطار منش]

درس خارج اصول جلسۀ 14 مورخ 23 مهر 1402
تفکیک مراد تفهیمی، از مراد جدّی و دواعی استعمال

آقایان اصطلاحی دارند به نام مراد جدّی؛ سؤال این است که آیا مرادات تفهیمی غیر استعمالی، همان مراد جدّی است یا با آن فرق دارد؟

سؤال دیگری که مشابه این سؤال است، برخاسته از مطلبی است که محقق خراسانی در دو بحث ابراز داشته است[1]. ایشان در بحث معانی طلب و استفهام، چنین فرموده است که مثلاً ادوات استفهام همیشه در معنای استفهام به کار می­روند و معانی متعددی که برای استفهام بیان شده، صحیح نیست چون این­ها معانی استفهام نیستند بلکه دواعی استعمال هستند. همچنین ذکر معانی متعددی از قبیل تعجیز و سخریه و ... که در کتب ادبی بیان شده، صحیح نیست چون اینگونه امور از دواعی استعمال هستند نه از معانی لفظ پس معنای لفظ همیشه واحد است و لفظ در همان استعمال می­شود.

به نظر می­رسد فرمایش محقق خراسانی گوشیه ­ای از حقیقت را نشان می­دهد؛ یعنی با دقت در استعمالات ادوات استفهام و صیغۀ طلبیه، بالوجدان احساس می­کنیم این الفاظ دائماً در معنای خودشان استعمال شده ­اند؛ ولی یک سری مدالیل تفهیمی در ورای مدلول استعمالی وجود دارد که متکلم قصد تفهیم آن را دارد. ایشان فرمودند این امور دواعی استعمال هستند در حالی که دواعی استعمال لزوماً مقصود بالتفهیم نیستند.

به طور مثال اگر از مخاطبتان سؤال کنید که «آیا زید آمد یا نیامد؟»؛ ممکن است انگیزۀ اصلی شما از طرح این سؤال، استفهام از آمدن زید نباشد بلکه استفهام از آمدن عمرو باشد؛ یعنی چون مثلاً همیشه عمرو همراه زید است هدف شما از سؤال از آمدن زید، در واقع آمدن عمرو بوده است ولی در عین حال نمی­خواهید هدفتان را به مخاطب تفهیم کنید. خیلی اوقات دواعی استعمال، به مخاطب تفهیم نمی­شوند همانند جایی که شخصی، قصد دارد شخص دیگری را سرکار بگذارد؛ در اینجا متکلم اساساً قصد تفهیم هدف خود را ندارد چون اگر مخاطب بفهمد هدف متکلم چیست دیگر سر کار نمی­رود.

---

[1] درر الفوائد في الحاشية على الفرائد، الحاشيةالجديدة، ص: 117

[105767]

شاید بشود از آخوند خراسانی رضوان‌الله تعالی علیه دفاع کرد که در این موارد داعی همان استفهام مجیء زیده ولو برای رسیدن به امر دیگری، فعلاً خواسته این رو بفهمه تا به امر دیگری منتقل بشه.
معمولا سوالات و استفهام حقیقی همینطوره
والا در استفهام انکاری و امثال آن هم گاهی داعی دورتری وجود دارد که اون غرض اصلی است

[مسعود عطار منش]

مرحوم آخوند می فرماید در استفهام حقیقی یا انکاری یا ... مستعمل فیه چیزی نیست جز استفهام؛ ولی انگیزه های مختلفی دارد؛ گاهی به انگیزۀ طلب فهم است که می شود استفهام حقیقی؛ گاهی به انگیزۀ انکار است می شود استفهام انکاری و ... .
فرمایش استاد این است که این دواعی صرفاً دواعی نیستند بلکه متکلم قصد تفهیمشان را نیز دارد. یعنی انگیزه ای است که متکلم می خواهد آن را به متکلم بفهماند. مثلاً در استفهام انکاری متکلم می خواهد به مخاطب انکارش را بفهماند. یا در استفهام توبیخی متکلم قصد تفهیم توبیخ را نیز دارد.
حال یکی از ثمرات این تدقیق استاد در بحث حجیّت ظواهر نمایان می شود.
بنابر تحقیق مرادات تفهیمی مصداق ظواهر هستند و همانطور که مراد استعمالی قابلیت احتجاج دارد مراد تفهیمی نیز قابلیت احتجاج دارد. اما اگر گفتیم صرفاً داعی است، دیگر مصداق ظواهر نیست.
تفکیک بین مراد تفهیمی و استعمالی و جدی پدیده های پیرامون آن در مباحث اصولی بسیاری، نقش آفرین است.
البته این ثمره ای که عرض کردم، را به استاد نسبت نمی دهم.