1-ارديبهشت-1403, 15:47
کتب اولیّه روایی که تالیف شده، برخی از اصول است و برخی دیگر، از جوامع حدیثی است. جوامع خود دو دسته است: جوامع اولیه و ثانویه. از زمان حسین بن سعید تالیف کتب جامع حدیثی شروع شده است. این کتب، مشتمل بر ابواب مختلف فقهی است.
کتب حسین بن سعید و کتب علی بن مهزیار: اولین جوامع حدیثی
حسین بن سعید ۳۰ کتاب در ابواب مختلف فقه تالیف نموده است. ساختار اصلی تبویب فقهی ما بر اساس کتب حسین بن سعید است. ساختار کتاب کافی نیز متاثّر از کتب حسین بن سعید است. باب‌بندی کتب حسین بن سعید اهمیّت زیای دارد که در بخش‌های مختلف (کتاب‌های مختلف) کافی اثرگذار بوده است. کتب حسین بن سعید دارای محوریّت خاصی بوده است. به عنوان مثال، در شرح حال محمّد بن اورمه آمده است: «له كتب مثل كتب الحسين بن سعيد»[1]. یعنی مصنّفین در تالیف کتاب به کتب حسین به سعید نظر داشته‌اند و بر اساس کتب او تالیف می‌نمودند. در مورد علی بن مهزیار نقل شده است که او کتب حسین بن سعید را اخذ نموده و سپس در برخی از کتب او روایات زیادی اضافه کرده و در برخی دیگر، موارد اندکی اضافه نموده است. پس از کتب حسین بن سعید، کتبی مثل کتب علی بن مهزیار تالیف شده است که این موارد، آغاز حرکت تالیف جوامع حدیثی است.
کتب حسین بن سعید و علی بن مهزیار آرام آرام تمامی نقلیات حدیثی را به نقل از کتب متوجّه می‌کند. پیش از زمان حسین بن سعید، شواهد روشنی مبنی بر نقل از کتب وجود ندارد، ولی کتب تالیف‌شده پس از زمان حسین بن سعید، ناظر به کتبی مثل کتاب حسین بن سعید و علی بن مهزیار است. به عنوان مثال، ما منابع شیخ طوسی در تهذیب را به طور کامل استخراج نمودیم. در این استخراج تحقیقات زیادی در طی حدود ۲۰ سال انجام گرفت. مهم‌ترین منابع شیخ در تهذیب، کافی و کتب حسین بن سعید است. از کتب تالیف‌شده پیش از زمان حسین بن سعید به ندرت در این کتاب نقل شده که آن‌ّها هم منابع چندان مهمی نیستند. به عنوان مثال، نقلیاتی از مسائل علی بن جعفر و کتب ابن محبوب و نوادر محمد بن ابی‌عمیر در برخی مواضع تهذیب ذکر شده است. منابع تهذیب نوعا مربوط به زمان حسین بن سعید به بعد است.
منابع حدیثی پیش از زمان حسین بن سعید
در لیستی که فقیه به عنوان منابع ذکر نموده است، کتب مربوط به پیش از حسین بن سعید، تعداد کمی است. این لیست که در مقدمه فقیه آمده عبارت است از:
«كِتَابِ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ السِّجِسْتَانِيِّ وَ كِتَابِ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ وَ كُتُبِ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ الْأَهْوَازِيِّ وَ كُتُبِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ نَوَادِرِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى وَ كِتَابِ نَوَادِرِ الْحِكْمَةِ تَصْنِيفِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيِّ وَ كِتَابِ الرَّحْمَة لِسَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ جَامِعِ شَيْخِنَا مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ وَ نَوَادِرِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ كُتُبِ الْمَحَاسِنِ لِأَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ وَ رِسَالَةِ أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ إِلَيَّ وَ غَيْرِهَا مِنَ الْأُصُولِ وَ الْمُصَنَّفَاتِ الَّتِي طُرُقِي إِلَيْهَا مَعْرُوفَةٌ فِي فِهْرِسِ الْكُتُبِ الَّتِي رُوِّيتُهَا عَنْ مَشَايِخِي وَ أَسْلَافِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ»[2].
از این لیست، تنها ۳ کتاب مربوط به پیش از زمان حسین به سعید است که عبارت است از کتاب حریز و کتاب عبید الله بن علی حلبی و نوادر محمّد بن ابی‌عمیر.
حاصل آنکه پیش از زمان حسین بن سعید، کتبی که منبع باشد و محوریّت داشته باشد و تحدیث از آن کتب صورت بگیرد، بسیار نادر است. البته کتبی مثل اصول اربعمائة وجود داشته است، ولی این کتب منبع و محور تحدیث نبوده است. یعنی شاهدی بر این مطلب دلالت ندارد. بلکه جوامع اولیّه بوده‌اند که محوریّت داشته‌اند. جوامع اولیه عبارت‌اند از کتبی مثل مثل کتب حسین بن سعید و کتب علی بن مهزیار و نوادر احمد بن محمد بن عیسی و نوادر محمد بن احمد بن یحیی بن عمران الاشعری و کتاب الرحمة سعد بن عبدالله و کتاب جامع محمّد بن حسن بن ولید که در مقدّمه فقیه نام آن ذکر شده است.
ترتیب کتاب نوادر احمد بن محمّد بن عیسی هم در اصل به ترتیب فقه نبوده است. بلکه داود بن کوره آن را به ترتیب فقه مرتّب می‌کند و به یک جامع فقهی تبدیل می‌شود. در رجال نجاشی در ترجمه داود بن کوره آمده است:
«و هو الذي بوّب كتاب النوادر لأحمد بن محمد بن عيسى، و كتاب المشيخة للحسن بن محبوب السراد على معاني الفقه»[3].
کتاب نوادر الحکمة محمد بن احمد بن یحیی بن عمران الاشعری نیز چندان کتابی فقهی نیست. نگاه او به حدیث، فقه‌محور نیست؛ و نظیر کتاب محاسن برقی مطالب مختلف در آن وجود دارد. البته جنبه‌های فقهی آن از کتاب محاسن بیش‌تر است. نوادر ابن ابی‌عمیر کتابی فقهی است ولی محاسن برقی فقه‌محور نیست. محمّد بن احمد بن یحیی بن عمران هم شاگرد احمد بن محمد بن عیسی بوده است و هم شاگرد احمد بن محمد بن خالد، و کتاب او بینابین است. یعنی نه رنگ فقه در آن غالب است و نه روایات غیرفقهی، بلکه هر دو نگاه در تالیفات او منعکس گشته است.
درس خارج فقه استاد سید محمد جواد شبیری، 23 بهمن 1402
[1] الفهرست، شیخ طوسی، ج1، ص407.
[2] من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج1، ص3.
[3] رجال النجاشی، شیخ النجاشی، ج1، ص158.
کتب حسین بن سعید و کتب علی بن مهزیار: اولین جوامع حدیثی
حسین بن سعید ۳۰ کتاب در ابواب مختلف فقه تالیف نموده است. ساختار اصلی تبویب فقهی ما بر اساس کتب حسین بن سعید است. ساختار کتاب کافی نیز متاثّر از کتب حسین بن سعید است. باب‌بندی کتب حسین بن سعید اهمیّت زیای دارد که در بخش‌های مختلف (کتاب‌های مختلف) کافی اثرگذار بوده است. کتب حسین بن سعید دارای محوریّت خاصی بوده است. به عنوان مثال، در شرح حال محمّد بن اورمه آمده است: «له كتب مثل كتب الحسين بن سعيد»[1]. یعنی مصنّفین در تالیف کتاب به کتب حسین به سعید نظر داشته‌اند و بر اساس کتب او تالیف می‌نمودند. در مورد علی بن مهزیار نقل شده است که او کتب حسین بن سعید را اخذ نموده و سپس در برخی از کتب او روایات زیادی اضافه کرده و در برخی دیگر، موارد اندکی اضافه نموده است. پس از کتب حسین بن سعید، کتبی مثل کتب علی بن مهزیار تالیف شده است که این موارد، آغاز حرکت تالیف جوامع حدیثی است.
کتب حسین بن سعید و علی بن مهزیار آرام آرام تمامی نقلیات حدیثی را به نقل از کتب متوجّه می‌کند. پیش از زمان حسین بن سعید، شواهد روشنی مبنی بر نقل از کتب وجود ندارد، ولی کتب تالیف‌شده پس از زمان حسین بن سعید، ناظر به کتبی مثل کتاب حسین بن سعید و علی بن مهزیار است. به عنوان مثال، ما منابع شیخ طوسی در تهذیب را به طور کامل استخراج نمودیم. در این استخراج تحقیقات زیادی در طی حدود ۲۰ سال انجام گرفت. مهم‌ترین منابع شیخ در تهذیب، کافی و کتب حسین بن سعید است. از کتب تالیف‌شده پیش از زمان حسین بن سعید به ندرت در این کتاب نقل شده که آن‌ّها هم منابع چندان مهمی نیستند. به عنوان مثال، نقلیاتی از مسائل علی بن جعفر و کتب ابن محبوب و نوادر محمد بن ابی‌عمیر در برخی مواضع تهذیب ذکر شده است. منابع تهذیب نوعا مربوط به زمان حسین بن سعید به بعد است.
منابع حدیثی پیش از زمان حسین بن سعید
در لیستی که فقیه به عنوان منابع ذکر نموده است، کتب مربوط به پیش از حسین بن سعید، تعداد کمی است. این لیست که در مقدمه فقیه آمده عبارت است از:
«كِتَابِ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ السِّجِسْتَانِيِّ وَ كِتَابِ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ وَ كُتُبِ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ الْأَهْوَازِيِّ وَ كُتُبِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ نَوَادِرِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى وَ كِتَابِ نَوَادِرِ الْحِكْمَةِ تَصْنِيفِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيِّ وَ كِتَابِ الرَّحْمَة لِسَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ جَامِعِ شَيْخِنَا مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ وَ نَوَادِرِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ كُتُبِ الْمَحَاسِنِ لِأَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ وَ رِسَالَةِ أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ إِلَيَّ وَ غَيْرِهَا مِنَ الْأُصُولِ وَ الْمُصَنَّفَاتِ الَّتِي طُرُقِي إِلَيْهَا مَعْرُوفَةٌ فِي فِهْرِسِ الْكُتُبِ الَّتِي رُوِّيتُهَا عَنْ مَشَايِخِي وَ أَسْلَافِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ»[2].
از این لیست، تنها ۳ کتاب مربوط به پیش از زمان حسین به سعید است که عبارت است از کتاب حریز و کتاب عبید الله بن علی حلبی و نوادر محمّد بن ابی‌عمیر.
حاصل آنکه پیش از زمان حسین بن سعید، کتبی که منبع باشد و محوریّت داشته باشد و تحدیث از آن کتب صورت بگیرد، بسیار نادر است. البته کتبی مثل اصول اربعمائة وجود داشته است، ولی این کتب منبع و محور تحدیث نبوده است. یعنی شاهدی بر این مطلب دلالت ندارد. بلکه جوامع اولیّه بوده‌اند که محوریّت داشته‌اند. جوامع اولیه عبارت‌اند از کتبی مثل مثل کتب حسین بن سعید و کتب علی بن مهزیار و نوادر احمد بن محمد بن عیسی و نوادر محمد بن احمد بن یحیی بن عمران الاشعری و کتاب الرحمة سعد بن عبدالله و کتاب جامع محمّد بن حسن بن ولید که در مقدّمه فقیه نام آن ذکر شده است.
ترتیب کتاب نوادر احمد بن محمّد بن عیسی هم در اصل به ترتیب فقه نبوده است. بلکه داود بن کوره آن را به ترتیب فقه مرتّب می‌کند و به یک جامع فقهی تبدیل می‌شود. در رجال نجاشی در ترجمه داود بن کوره آمده است:
«و هو الذي بوّب كتاب النوادر لأحمد بن محمد بن عيسى، و كتاب المشيخة للحسن بن محبوب السراد على معاني الفقه»[3].
کتاب نوادر الحکمة محمد بن احمد بن یحیی بن عمران الاشعری نیز چندان کتابی فقهی نیست. نگاه او به حدیث، فقه‌محور نیست؛ و نظیر کتاب محاسن برقی مطالب مختلف در آن وجود دارد. البته جنبه‌های فقهی آن از کتاب محاسن بیش‌تر است. نوادر ابن ابی‌عمیر کتابی فقهی است ولی محاسن برقی فقه‌محور نیست. محمّد بن احمد بن یحیی بن عمران هم شاگرد احمد بن محمد بن عیسی بوده است و هم شاگرد احمد بن محمد بن خالد، و کتاب او بینابین است. یعنی نه رنگ فقه در آن غالب است و نه روایات غیرفقهی، بلکه هر دو نگاه در تالیفات او منعکس گشته است.
درس خارج فقه استاد سید محمد جواد شبیری، 23 بهمن 1402
[1] الفهرست، شیخ طوسی، ج1، ص407.
[2] من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج1، ص3.
[3] رجال النجاشی، شیخ النجاشی، ج1، ص158.
