راهکار شهید صدر برای شناخت معنای حقیقی از مجازی در استعمالات

[مسعود عطار منش]

درس خارج اصول جلسه 64 مورخ 18 دی 1402

گونۀ سومی از بکارگیری استعمالات نیز در کلام مرحوم آقای صدر[1] دنبال شده است که فی الجمله درست است ولی نوعاً خیلی مفید نیست. ایشان می‌فرمایند برای اینکه بفهمیم فلان لفظ دالّ بر فلان معنا است یا نه، شرائط و عواملی که احتمال می‌دهیم در معنا دخالت داشته باشند را تغییر می‌دهیم؛ چنانچه معنای مورد نظر هنوز وجود داشت، روشن می‌شود این معنا مربوط به خود لفظ بوده و معلول عامل خارجی نبوده است؛ و همین روند را در مورد سائر شرائط و عوامل محتمل الدخل نیز انجام می‌دهیم.

فرض کنید در یک آزمایشگاه‌ وقتی می‌خواهند ببینند آیا تب عامل فلان بیماری یا نه، چنانچه احتمال بدهند سیاه‌پوست بودن در آن دخالت دارد، شرائط را تغییر داده و روی سفیدپوست‌ها آزمایش می‌کنند. یا چنانچه احتمال بدهند شب بودن در آن دخالت دارد، شرائط را تغییر داده و آن را در روز آزمایش می‌کنند. بدین ترتیب با تغییر شرائط و عوامل روشن می‌گردد واقعیت به چه شکل است.

اما چنانکه اشاره شد این راه‌کار همیشه کارایی ندارد. این راه حل در جایی که شک در قرینیت موجود داشته باشیم کارایی دارد اما در جایی که شک در وجود قرینه باشد استقصاء قرائن محتمله کار راحتی نیست چون احتمال می‌دهیم قرینه‌ای وجود داشته که ما از اساس نسبت به آن قرینه غفلت کرده‌ایم و متوجه آن نشده‌ایم. اما در راه‌کارهای دیگری که سابقاً ذکر کردیم با توجه به تعدّد و تنوّع نمونه‌ها و با در نظر گرفتن حساب احتمالات، به این نتیجه می‌رسیدیم که مستبعد است در تمام این استعمالات متعدّد و متنوّع، تصادفاً قرینه‌ای وجود داشته که ما متوجهش نشدیم.

راه‌کار مرحوم آقای صدر تنها در شک در قرینیت موجود کارایی دارد ولی کافی نبوده و نیازمند به استفاده از راه‌کار مکمّل است تا بتوانیم نتیجه‌گیری کنیم.

---

[1] ادرس احتمالی: بحوث فی علم الاصول ج1 ص170