میزان اهمیّت توجه به لغت اصیل عربی

[مسعود عطار منش]

درس خارج اصول جلسۀ 66 مورخ 20 دی 1402

البته نکتۀ دیگری که مناسب است ضمیمه شود، نکته‌ای است که در اقتراح سیوطی بدان اشاره شده است. اقتراح سیوطی مربوط به اصول نحو است. رابطۀ علم اصول نحو با علم نحو، شبیه رابطۀ علم اصول فقه با علم فقه است. البته بسیاری از مباحث مطرح شده در اصول نحو بی‌اساس است چون مثلاً خیلی اوقات تدوین‌کنندگان این علم، قائل به قیاس و مانند آن بودند و اینگونه مبانی را در علم اصول نحو نیز داخل نموده و استدلالات فراوانی را بر آن استوار نموده‌اند. ولی به هر حال با وجود مباحث بی‌اساس گاهی نکات سودمندی نیز در آن یافت می‌شود.

در اقتراح سیوطی نکتۀ جالب توجهی بیان شده است مبنی بر آنکه تمسک به کلمات عرب تا پایان قرن ۲ _خواه شهری باشند و خواه بدوی_ صحیح است؛ تا پایان قرن ۴ نیز به خصوص کلام اَعراب بدوی می‌توان استشهاد کرد چون کلام اعراب بدوی تا پایان قرن 4 دست‌نخورده باقی مانده است.

البته در بحث کنونی ما اصیل بودن یا اصیل نبودن کلام مورد نظر اهمیّت چندانی ندارد چون اگر بخواهیم معانی کلمات قرآنی را دنبال کنیم، به لغت اصیل نیازمندیم ولی در روایات چنین بحثی مطرح نیست چون واژگان به کار رفته در خود روایات نیز ممکن است واژگان دخیل و غیر اصیل باشند و پس از اسلام به کلام عرب وارد شده باشند. آنچه برای ما مهم است کشف معانی واژگانی است که در روایات بیان شده خواه اصیل باشند و خواه غیراصیل. اساساً ما دلیلی نداریم که ائمه علیهم السلام از کلمات دخیل استفاده نمی‌کردند بلکه برخی گفته‌اند حضرت علی علیه السلام بعضی از کلمات غیر اصیل را وارد ادبیات عرب نموده‌اند. ما در بحث فقه روایت قالونیه را مطرح می‌کردیم. کلمۀ «قالون» به معنای خوب و نیک است. حضرت علی علیه السلام این واژه را که در اصل مربوط به زبان رومی یونانی بوده، به کار برده‌اند. همچنین کلمۀ «نَیرِزونا» یا «مَهرِجونا» که در روایتی منسوب به حضرت علی علیه السلام نقل شده، الفاظی هستند که عربی نیستند ولی توسط ایشان وارد ادبیات عرب شده است. در هر صورت ما دلیلی نداریم که ائمۀ معصومین علیهم السلام واژه‌های دخیل را به کار نمی‌بردند. در کافی روایتی نقل شده است که راوی از امام علیه السلام سؤال می‌کند: «مردم می‌گویند پاداش روزۀ ماه رمضان در شب قدر داده می‌شود»؛ امام علیه السلام در پاسخ می‌فرمایند: «اینگونه نیست؛ پاداش روزۀ ماه رمضان، شب عید فطر داده می‌شود»؛ تعبیر حضرت چنین است: «إِنَّ الْقَارِيجَارَ إِنَّمَا يُعْطَى أُجْرَتَهُ عِنْدَ فَرَاغِهِ ذَلِكَ لَيْلَةَ الْعِيد»[1]. کلمۀ «قاریجار» _همچنان‌که مرحوم شیخ بهایی فرمودند_ معرّب کارگر است. کاف تبدیل به قاف شده مثل کاشان که در فرایند تعریب می‌شود قاسان؛ جیم تعریب گاف است، مثل جرجان که تعریب گرگان است؛ تبدیل مصوِّت‌های کوتاه به مصوِّت بلند نیز یک امر طبیعی است لذا «کاریگر» می‌شود «قاریجار». این یک امر طبیعی است که وقتی در آن دوره از این گونه الفاظ استفاده می‌شود اهل بیت علیهم السلام با ادبیات مرسوم با مرحوم صحبت کنند و معلوم نیست چنین استعمالاتی نقل معنای الفاظ صادر شده از اهل بیت علیهم السلام باشد یعنی ممکن است خود امام از این الفاظ غیر اصیل استفاده کرده باشند.

---

[1] الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏4، ص: 167