مبانی رجالی استاد شب زنده دار

[سید رضا حسنی]

1. بررسی شخصیت عبدالله بن القاسم در أسناد روایات: در مورد عبدالله بن قاسم در یک طبقه چند عنوان در رجال آمده است:

الف: عبدالله بن القاسم الجعفری. او مجهول است.
ب: عبدالله بن القاسم الحارثی: نجاشی در مورد او می گوید: «ضعیف، غال، کان صحب معاویه بن عمار ثم خلط و فارقه»[۸] لکن از رجال کامل الزیارات است. محقق خویی در اینجا فرموده است که توثیق کامل الزیارات با تضعیف نجاشی معارضه نمی کند، زیرا عبارت نجاشی این است که ضعیف غالی است، از آنجایی که توصیف به غال فرموده است استظهار می کنند که این تضعیف شاید تضعیف از لحاظ صدق و کذب در گفتن نبوده است، بلکه شاید از باب غلو او باشد. در نظر محقق خویی رحمه الله عبارت نجاشی نمی گوید که شخص دروغگو بوده است. بنابراین با کلام ابن قولویه که می فرماید او از ثقات است معارضه ای ندارد؛ ممکن است کسی غالی باشد ولی راستگو باشد. خیلی از غالیان اصلا از روی تقلید اهل غلو بودند و خدشه ای به لحاظ راستگویی به ایشان وارد نبود. عبارت ایشان چنین است:
«أقول: لم یظهر من النجاشی ضعف عبد الله فی الحدیث، و إنما ضعفه فی نفسه من جهه الغلو»[۹].
نکته: در عبارت مرحوم نجاشی دو احتمال وجود دارد: احتمال اول این است که ضعیف غال دو شهادت در کنار هم است، یعنی دو تا عیب در او وجود دارد. احتمال دیگر این است که ضعف او به خاطر همان غلو است و ضعف جدیدی نیست، محقق خویی دومی را استظهار فرموده اند، اگر احتمال هم بدهیم که معنای این عبارت چنین است، پس احراز نکرده ایم که توثیق کامل الزیارات معارض داشته باشد، چرا که کلام نجاشی مجمل خواهد بود و کلام ابن قولویه بدون معارض می ماند و عبدالله بن القاسم الحارثی در نظر محقق خویی ثقه می باشد.

ج: سومین فرد عبدالله بن القاسم الحضرمی است که نجاشی در مورد او می گوید «کذاب غال یروی عن الغلات لاخیر فیه و لا یعتد بروایاته»[۱۱].
د: عبدالله بن القاسم البطل؛ برخی این عنوان را فردی دیگر دانسته اند لکن از عبارت نجاشی که فرموده است:
«عبد الله بن القاسم الحضرمی ‌المعروف بالبطل» استفاده می شود که مراد از او، همان عبدالله بن القاسم الحضرمی است که معروف به بطل شده است.
حال اگر در همه ی این عناوین عبدالله بن القاسم اشکال کردیم، یعنی گفتیم عبدالله بن القاسم الجعفری مجهول است، و در مورد عبدالله بن القاسم الحارثی هم تضعیف نجاشی را قبول کردیم و گفتیم با توثیق کامل الزیارات تعارض دارد و در نتیجه او هم مجهول است، و در مورد عبدالله بن القاسم الحضرمی نیز گفتیم کذاب است بنابراین این سند به خاطر اشتمال بر کسی که یا مجهول است و یا مجهول به خاطر تعارض است یا شهادت بر کذبش وجود دارد، ساقط می شود. أگر برخی از این ها را درست کردیم مانند محقق خویی که مراد از ضعی ف غال را چیز دیگری می دانست، می گوییم باز به خاطر اینکه شخص مردد بین افراد ضعیف و ثقه است، باز هم سند اشکال پیدا می کند. چرا که وثاقت راوی باید احراز شود.