10-آبان-1395, 20:28
95/07/03
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: استصحاب/ادله حجیت /صحیحه ثالثه
خلاصه مباحث گذشته:
بحث در صحیحه ثالثه بود.مرحوم آخوند بعد از بیان مبنای استدلال به استصحاب به پاسخ از اشکال شیخ اعظم ره پرداختند و در پایان، عمومیت استصحاب مستفاد از روایت را اثبات کردند.مرحوم ایروانی به نقد کلام مرحوم آخوند پرداخته است که در این جلسه مورد بررسی قرار می گیرد.
کلام مرحوم آخوند در مورد صحیحه ثالثه زراره سه مرحله داشت:الف.بیان مبنای استدلال به روایت برای استصحاب ب.رد مانع ذکر شده در کلام شیخ بعد از فرض پذیرش ظهور استصحاب ب.دلالت بر اطلاق بعد از فرض اصلِ دلالت بر استصحاب
نقد مرحوم ایروانی بر صاحب کفایه
مرحوم ایروانی هر سه مرحله را اشکال کرده است چنانچه این مراحل در کلمات دیگران هم اشکال شده است.
خدشه در مبنا
ایشان در ابتدا متعرض مبنا شده اند.صاحب کفایه برای استدلال به صحیحه برای استصحاب این مبنا را لازم می دانست که مراد از یقین، یقین به عدم اتیان رکعت رابعه باشد و مراد از شک، شک در اتیان رکعت رابعه باشد.(البته از آنجا که این مبنا برای ایشان روشن نبوده، اعترافی به پذیرش آن نکرده است.)
از آنجا که ظاهرا اشکال مرحوم آغا ضیاء مرحوم ایروانی را به رد این مبنای صاحب کفایه و بیان مبنای دیگر واداشته است ابتداء اشکال مرحوم آغا ضیاء را بیان می کنیم:
اشکال مرحوم آغا ضیاء
موضوع اثر شرعی (الکون فی الثالثه) می باشد نه (عدم اتیان رابعه)،لذا اصل عدم اتیان رکعت رابعه اثری ندارد و استصحاب عدم اتیان رابعه چیزی را ثابت نمی کند.از طرفی استصحاب عدم اتیان رابعه این را هم ثابت نمی کند که این رکعتی که مکلف انجام می دهد رکعت چهارم است و اثباتش از باب لازم عقلی و اصل مثبت خواهد بود.پس دلالت بر استصحاب با این مبنا(یقین به عدم اتیان رابعه و شک در اتیان)با مورد روایت نمی سازد.
موضوع تشهد و سلام نیز (بودن در رکعت چهارم) است در حالی که استصحاب عدم اتیان رکعت رابعه این موضوع را هم ثابت نمی کند.
استصحاب عدم اتیان رابعه این را هم ثابت نمی کند که محل تشهد و تسلیم در رکعت بعدی است.
پیامد دیگر این مطلب صاحب کفایه این است که استصحاب عدم اتیان رابعه،مجامع با کسی است اصلا نماز نخوانده است یا این که نماز خوانده است ولی در بینش نماز را قطع کرده است.در مورد این ها هم (لم یات بالرابعه) صادق است. آیا این ها هم مامور به اتیان رابعه هستند؟
لذا وجوب اتیان به رابعه وظیفه من لم یات بالرابعه نیست بلکه وظیفه کسی است که در رکعت ثالثه است.بنابراین با استصحاب عدم اتیان رابعه، ثابت نمی شود که باید رکعت رابعه انجام شود.
مرحوم ایروانی با توجه به این اشکال فرموده است:مکلفی که فی الرکعه الثالثه می باشد مامور به انجام رابعه است و مکلفی که در رابعه است موضوع وجوب تشهد وتسلیم است.حال در مورد روایت مکلف که شک در انجام رابعه دارد می گوید یقینا زمانی در رکعت ثالثه بوده ام(قبلا یا همین حال)،نمی د انم که از رکعت ثالثه خارج شده ام یانه؟استصحاب می گوید هنوز در حال رکعت سوم هستی.
مرحوم ایروانی فرموده است ،با این مطلب ما دیگر اشکال آغا ضیا نمی آید[1] پس با کلام آخوند مشکل حل نمی شود و مراد از یقین در روایت،یقین به (بودن در رکعت سوم)و مراد از شک،شک در دخول در رکعت چهارم است.
نکته:این استصحاب مذکور در کلام مرحوم ایروانی،شبیه همان استصحابی است که از مرحوم خویی بیان شده است.ایشان در استصحاب ایام مثل اول ماه فرموده اند که استصحاب بقاء ماه قبلی کافی نیست.برای مثال موضوعِ(وقوف در عرفه) ،بودنِ روزعرفه و بودن شما در آن است، استصحاب می گوید امروز اول ماه نیست ولی نمی گوید که فردا اول ماه است لذا ثابت نمی شود که نه روز بعد ،روز عرفه است.
استصحاب عدم دخول ماه جدید برای اثبات روز عرفه و نیز روز عید، کافی نیست.با استصحاب عدم دخول شوال ثابت نمی شود که فردا اول شوال و عید فطر است.
سپس مرحوم خویی به عنوان ابتکار فرموده اند:باید یوم العید و یوم العرفه را استصحاب کرد.مثلا در مورد یوم العید بعد از جریان استصحاب بقاء رمضان و گذشت یک روز می گوییم امشب یا اول شوال است یا دوم شوال.با استصحاب گفتیم دیشب اول شوال نیست، لکن الان دیگر قطع داریم که وارد ماه شوال شده ایم یا دیشب وارد شوال شده ایم یا امشب،اگر دیشب وارد شده باشیم اول شوال(یوم العید)منقضی شده است و اگر امشب وارد شوال شده باشیم اول شوال هنوز باقی است. بقاء اول شهر را استصحاب می کنیم.
در واقع این استصحاب ، ابتکار مرحوم ایروانی است که در این مورد روایت بیان شده است.استصحابِ(الکون فی الثالثه)یعنی من شک دارم که سه رکعت خوانده ام یا چهار رکعت.اگر سه رکعت خوانده ام باید رکعت رابعه را انجام دهم و اگر چهار رکعت است باید تشهد و سلام دهم.استصحاب عدم رکعت رابعه ثابت نمی کند که این رکعتِ چهارم است.مرحوم ایروانی می فرماید: اگر رکعت قبلی، ثالثه باشد این (الکون فی الثالثه)منقضی شده است و اگر این رکعت فعلی ،ثالثه باشد این (الکون فی الثالثه)باقی است و ما نمی دانیم که باقی است یا منقضی شده است ،لذا استصحاب (الکون فی الثالثه) را جاری می کنیم.
سپس مرحوم ایروانی می فرمایند:اگرچه مبنای استدلال به استصحاب همین مطلبی بود که بیان کردیم ولی روایت ظهور در آن ندارد.
خدشه در دفع مانع
مرحوم ایروانی سپس به مناقشه در اشکال آخوند به شیخ می پردازد.توضیح:
مرحوم آخوند بعد از فرض ظهور روایت در مبنای یقین به عدم اتیان فرمود:اگر ظهور درست شود اشکال شیخ وارد نیست[2] . اطلاق استصحاب است که اقتضای متصله بودن را دارد نه اصل استصحاب،لذا امام علیه السلام فقط اطلاق را از بین برده اند.(در اینجا مرحوم خویی فرموده :مراد صاحب کفایه از اطلاق استصحاب این است که استصحاب می گوید رکعت چهارم نخوانده ای ،امّا نسبت به انجامش به نحوه متصل و منفصل ساکت است.این تفسیر از کلام صاحب کفایه درست نمی باشد.)
مرحوم ایروانی در نقد این مطلب صاحب کفایه می فرماید:اتیان رکعت رابعه و نیز متصل بودنش،دو اثر در عرض هم نیستند و از قبیل قید و مقیدند. رکعت متصله ومنفصله متباین اند.مکلف بودن به اتیان رکعت متصله اثر استصحاب است ولی اتیان رکعت منفصله اثر استصحاب نیست.استصحاب اگر جاری شود اقتضای متصله بودن را دارد.رکعت منفصله همان رکعت نیست بلکه وظیفه دیگری است و مباین با آن است لذا شرط است که در شروع و پایانش سلام دهید.لذا استصحاب دو اثر عرضی اتیان و اتصال را ندارد تا کلام صاحب کفایه بیاید.مقتضای استصحاب امر بسیط است که همان رکعت متصله باشد.رکعت منفصله اثر استصحاب نیست[3] .
پس دفاع صاحب کفایه از استدلال به روایت برای استصحاب رد شد و نظر شیخ اعظم ره زنده شد که مراد از یقین ،یقین به فراغ است نه یقین استصحابی.لکن مرحوم ایروانی فرموده:درست است که دفاع مرحوم آخوند را رد کردیم ولی حرف شیخ هم درست نیست.ظهور روایت در این کلام شیخ نیست.اصلا روایت تاب این معنای شیخ را ندارد[4] .
نکته:مرحوم نائینی هم در اینجا به شیخ اعظم ره اشکال کرده است و فرموده:یقین در کلام شیخ به قرینه روایات دیگر(فابن علی الیقین و ..)به معنای تحصیل یقین به کار رفته است در حالی که بین ِ (فابن علی الیقین) و (لاتنقض الیقین)فرق است.ظاهر (لاتنقض این است که یک یقینی که هم اکنون موجود است را نقض نکن ولی (فابن علی الیقین)در کلام شیخ یعنی یقین را تحصیل کن.
استظهار مرحوم ایرونی از روایت
ظهور روایت در همان معنایی است که امام علیه السلام فرمودند: (وَ إِذَا لَمْ يَدْرِ فِي ثَلَاثٍ هُوَ أَوْ فِي أَرْبَعٍ وَ قَدْ أَحْرَزَ الثَّلَاثَ) شک در این که در رکعت سوم است یا چهارم،و یقین به احراز رکعت سوم است.همین رکعت سومی که احراز کرده است با شک در اینکه در رکعت سوم است یا چهارم،نقضش نکند.
معنای (نقض) هم قطع کردن استمرار نیست ،بلکه به معنای ابطال و نادیده گرفتن عمل است،مثل اینکه پشت به قبله کند و عملش را خنثای از تاثیر کند.کسی که سه رکعت را احراز کرده است و برایش شک پیدا شده است مثل عوام که پشت به قبله می کنند نمازش را به هم نزند و نادیده نگیرد ،لذا در روایت ترغیب به عدم ابطال عمل و تصحیح آن شده است[5] مَا أَعَادَ الصَّلَاةَ فَقِيهٌ قَطُّ يَحْتَالُ لَهَا وَ يُدَبِّرُهَا حَتَّى لَا يُعِيدَهَا[6] .
نکته:شاید مراد مرحوم اصفهانی در احتمال سومی که در ذیل کلام صاحب کفایه مطرح کرد همین معنا باشد.
[1] أمّا الكلام في الموقع الأوّل فبيان إرادة الاستصحاب منه هو أن يراد من اليقين و الشكّ فيها اليقين بالدخول في الركعة الثالثة، و الشكّ في الخروج منها، فالمراد من عدم نقض اليقين بالشكّ هو استصحاب الكون في الركعة الثالثة و عدم الانتقال منها إلى الركعة الرابعة.و من المعلوم أنّ حكم الكون في الثالثة الإتيان بركعة أخرى.فلا يشكل على هذا البيان بما أشكل على إرادة اليقين بعدم الرابعة بأنّ الإتيان بالرابعة ليس أثر عدم الإتيان بها، بل أثر كون ما في يده ثالثة، و هذا لا يثبت باستصحاب عدم الإتيان بالرابعة؛ فإنّ من لم يصلّ أصلا أو صلّى و قطع صلاته قبل الإتيان بالرابعة صادق أنّه لم يأت بالرابعة مع أنّ تكليفه الإتيان بالصلاة من رأس دون الإتيان بركعة. فإنّا نقول: إنّ الإتيان بالرابعة وظيفة من كان في الثالثة و أتمّها و لم يأت بقاطع من قواطع الصلاة، و هذا بعينه مجرى الاستصحاب. .الأصول في علم الأصول ؛ ج2 ؛ ص371
[2] تعبیر مرحوم آخوند(و یمکن ذبه) است که به معنای دفع اشکال شیخ است نه به معنای دفاع از شیخ.بعضی از حواشی این عبارت را درست معنا نکرده اند و ذبه را به معنای دفاع کرده اند.اینها بین (ذبَّ عن الشیء) و (ذبُّ الشیء) خلط کرده اند.
[3] و أمّا دفع التوهّم فلأنّ الإتيان بالركعة و كون إتيانها على وجه الاتّصال ليسا حكمين عرضيّين كي يقبلا التفكيك في الترتيب على الاستصحاب، فيرتّب أصل الإتيان و لا يرتّب قيد كونه متّصلا؛ تخصيصا لأدلّة الاستصحاب، بل وجوب الإتيان بالركعة المشكوكة متّصلة حكم واحد متعلّق بهذا القيد و المقيّد، فإن جرى الاستصحاب لترتيبه رتّب بقيده و إلّا لم يجر الاستصحاب رأسا. الأصول في علم الأصول ؛ ج2 ؛ ص373.
[4] تعبیر شیخ در مورد این استظهار این بود که (وان کان بعیدا.).
[5] حیل شرعی هم که به معنای چاره اندیشی و تصحیح عمل است نه کلاه بردای.
[6] تهذيب الأحكام، ج2، ص: 351.
