«تقریر» مطلق و مقید

[احمدرضا]

95/01/16

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: حجج و امارات/قطع /حُسن و قبح
خلاصه مباحث گذشته:
در جلسات قبل بحث از عدل و ظلم شروع شد. در امر اول تعریف عدل و ظلم، و در امر دوم مفهوم آنها، و در امر سوم قاعده قبح ظلم و حُسن عدل بررسی شد. در این جلسه قاعده نفی ظلم از خداوند متعال بررسی می‌شود.
چهارم: قاعده نفی ظلم
در آیات کثیره از خداوند متعال نفی ظلم شده، که در برخی مطلقاً ظلم نفی شده، و در برخی ظلم به مردم نفی شده، و در برخی ظلم به مردم در قیامت شده است. به عنوان مثال به چند آیه شریفه اشاره می‌شود:
1. «انّ الله لایظلم مثقال ذرّةٍ و إن تکُ حسنةً یضاعفها و یؤتِ من لدنه اجراً عظیماً»[1] ؛ عنوان «مثقال» از «ثقل» به معنای وزن است. یعنی خداوند به اندازه وزن یک ذرّه (نه حجم آن) نیز ظلم نمی‌کند. وزن ذرّه حتی با دقیق‌ترین ترازوها (مانند ترازوی مخصوص طلا) نیز قابل تشخیص نیست. ذرّه همان چیزی است که معلّق در هوا بوده و در زیر نور آفتاب دیده می‌شود.
2. «إنّ الله لایظلم النّاس شیئاً و لکنّ النّاس انفسَهم یظلمون»[2] ؛ یعنی خداوند متعال هیچ ظلمی به مردم ندارد.
3. «وَ وُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَ يَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَا لِهذَا الْكِتَابِ لاَ يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَ لاَ كَبِيرَةً إِلاَّ أَحْصَاهَا وَ وَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِراً وَ لاَ يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَداً»[3] ؛
4. «تِلْكَ آيَاتُ اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ وَ مَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعَالَمِينَ»[4] ؛ یعنی خداوند متعال حتی اراده ظلم هم ندارد. مراد از «عالمین» ممکن است تمام موجودات و یا فقط انسان‌ها باشد.
5. «مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَ عَادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ مَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعِبَادِ»[5] ؛ یعنی خداوند متعال اراده ظلم به مردم هم ندارد.
6. «ذلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِيدِ»[6] ؛ عنوان «ظلّام» به معنای «ذی‌ظلم» است.
7. «مَا يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ وَ مَا أَنَا بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِيدِ»[7] ؛
بحث اول: معنای ظلم نفی شده از خداوند متعال
همانطور که گفته شد معنای عرفی ظلم «سلب الحقّ عمّن له الحقّ» است. خداوند متعال نیز اگر بخواهد ظلم به انسان کند، باید حقّ وی را سلب نماید. پس باید در مرحله قبل حقّی برای انسان بر عهده خداوند متعال فرض شود، تا گفته شود خداوند متعال آن حقّ را سلب نمی‌کند. اکنون این سوال مطرح است که آیا مردم حقّی بر عهده خداوند متعال دارند؟ اگر حقّی نبوده و این معنی صحیح نباشد، ظلم در این آیات باید به معنای دیگری باشد.
به نظر می‌رسد ظلم در این آیات به همان معنای عرفی ظلم به کار رفته است. معنای عرفی ظلم همان سلب حقّ عقلائی است. همانطور که توضیح داده شد، حقّ عقلائی دو قسم اصلی و تبعی دارد. حقّ عقلائی اصلی همان حقّی است که عقلاء «بما هم عقلاء» برای حفظ نظام اجتماعی اعتبار نموده‌اند. حقّ عقلائی تبعی حقّی است که عرف اعتبار نموده و عقلاء نیز موقفی بر خلاف آن ندارند. عرف همانطور که حقوقی برای خداوند بر عهده عباد قائل است، برای انسان نیز حقوقی بر عهده خداوند متعال قائل است. به عنوان مثال یکی از حقوق انسان این است که وسائل معیشت مردم در دنیا و رزق آنها در دنیا وجود داشته باشد، و یا تکالیفِ دارای مفسده بر انسان جعل نکند، و یا بی جهت ضرری بر مردم وارد نکند، و یا بی جهت مردم را عذاب یا مؤاخذه نکند. این حقوق، عقلائی تبعیه هستند. یعنی عرف عامّ این حقوق را برای انسان بر عهده خداوند متعال قائل بوده و عقلاء نیز موقفی بر خلاف آن ندارند.
بنابراین عنوان ظلم در این آیات حمل بر معنای عرفی ظلم می‌شود، و به طور کلی در تمام آیاتی که نفی ظلم از خداوند متعال شده است، همین معنای عرفی ظلم مراد است.
بحث دوم: حقیقت ظلم نفی شده از خداوند متعال
خداوند متعال دارای سه مقام و موقعیت است: مقام تکوین؛ مقام تشریع؛ و مقام تحکیم؛ مقام تکوین همان مقام ایجاد ما سوی الله است. مقام تشریع همان مقام جعل و تشریع احکام (اعمّ احکام تکلیفی مانند ایجاب و تحریم، و احکام غیر تکلیفی) است. مقام تحکیم نیز همان مقام جزاء دادن و حکم کردن در روز قیامت است که تک تک اعمال عباد بدون استثناء بررسی می‌شود (که این آیه شریفه اشاره به آن دارد «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ ﴿﴾ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرّاً يَرَهُ»[8] )؛ مقام تکوین هم مرتبط با دنیا و هم مرتبط با آخرت بوده، و مقام تشریع فقط مرتبط با دنیا بوده، و مقام تحکیم نیز فقط مرتبط با آخرت است. اکنون سوال این است که نفی ظلم از خداوند متعال در کدامیک از سه مقام فوق است؟
به نظر می‌رسد نفی ظلم از خداوند متعال در هر سه مقام است (هرچند تنها مقامی که محلّ مناقشه است فقط ظلم در تکوین است، یعنی آیا ظلم به معنای عرفی در مقام تکوین ممکن است؟). البته آنچه متناسب با بحث اصولی است مقام تشریع است (و ظلم در مقام تکوین و تحکیم، متناسب با مباحث کلامی است). بنابراین از این آیات استفاده می‌شود خداوند متعال تشریع ظالمانه (به معنای عرفی) نداشته و نخواهد داشت.
آیا تشریع ظالمانه در مورد خداوند متعال تصوّر دارد تا توسط این آیات نفی شده باشد؟ واضح است که چنین تشریعی تصوّر دارد مانند اینکه حکم قصاص پدر قاتل جعل شود، و یا همسر یا برادر قاتل قصاص شود. البته باید دقّت شود ظالمانه بودن یک قانون یا تشریع، امری نسبی است. پس ممکن است حکمی در یک زمان ظالمانه و در زمان دیگر غیر ظالمانه باشد، و یا برای برخی مردم ظالمانه و برای دیگران غیر ظالمانه باشد. به عنوان مثال اگر اکنون جریمه عبور از چراغ قرمز صد هزار تومان باشد ظالمانه نیست، امّا اگر چهل سال قبل این قانون جعل شده باشد ظالمانه است (زیرا این قیمت در آن زمان بسیار زیاد بوده است). مثال دیگر اینکه در کشوری که درآمد مردم بالا باشد، قانون مجازات اگر پنجاه هزار تومان باشد ظالمانه نیست، امّا بین مردمی که درآمد آنها یک صدم است این قانون ظالمانه است. شاهد بر نسبی بودن قوانین اینکه در برخی قوانین بین افراد 16 ساله و 50 ساله تفاوت وجود دارد، و حتی بسیاری از قوانین شناور است مانند مجازات بین 3 تا 6 سال زندان، و حتی گاهی بسیار شناور است مانند مجازات بین 6 ماه تا 5 سال. بنابراین قانون و مجازات و تشریع، مطلق نبوده و نسبی است.
به هر حال تشریع ظالمانه در مورد خداوند متعال نیز معنی‌دار است، و توسط این آیات از خداوند متعال نفی شده است.

---

[1] 1. سورة النساء، آیة40.
[2] 2. سورة یونس، آیة44.
[3] 3. سورة الکهف، آیة49.
[4] 1. سورة آل عمران، آیة108.
[5] 2. سورة الغافر، آیة41.
[6] 3. سورة آل عمران، آیة182.
[7] 4. سورة ق، آیة29.
[8] 1. سورة الزلزال، آیة7و8.

http://www.mfeb.ir/taghrirat/164-madadiu...60116.html