لزوم حسن فاعلی در تحقق امتثال و سقوط تکلیف( نظریه مرحوم نائینی)

[خیشه]

آیا مقصود ایشان فقط عبادات است یا در تکالیفی که محرز است عبادی نیستند نیز چنین فرمایشی دارند؟!
مثلا در «وجوب انقاذ غریق»، اگر مکلف، غریق را بدون نیت خیر نجات دهد و کاملا قصدش ریا باشد (یا به هر نحوی هیچ نیت خیری در کارش نباشد و یا اصلا کاملا نیتش شر باشد) ایشان ملتزم به این می‌شوند که این شخص تکلیف انقاذ غریق را عصیان کرده و از این جهت مستحق عقاب است؟

محط بحث ایشان در جایی است که شک شود اگر بدون اختیار و بدون التفات واجبی انجام شود آیا واجب ساقط شده است یا نه؟ ایشان اصل بر تعبدیت میگذارند به این معنا که هنوز واجب ساقط نشده است. یکی از ریشه های این ادعا بحث حسن فاعلی است. یعنی چون در محل بحث حسن فاعلی وجود ندارد در حالی که باید حسن فاعلی در امتثال وجود داشته باشد. اما درجایی که قرینه وجود دارد محل بحث نیست. شاید مثالی که شما فرمودید قرینه بر سقوط باشد.
آیا به ذهن مبارک شما این ادعا درست است یا نه؟ آیا برای امتثال حسن فاعلی لازم است یا نه؟

این که «اصل بر تعبدیت باشد» بدین معناست که: اصل این است که قصد امتثال امر (یا هر چیزی که در تحلیل صحیح از تعبدیت شرط است) لازم است.
این مبنا عین مبنای مرحوم آخوند است که شک در اشتراط قصد امثتال امر را مجرای جریان برائت نمی‌داند و می‌گوید همین که شک داشته باشیم در سقوط تکلیف قصد امتثال امر شرط است یا خیر، باید احتیاط کنیم.
اما آیا بحث حسن فاعلی ملازمه‌ای با بحث اشتراط قصد امتثال امر دارد؟ آیا مرادشان از حسن فاعلی همان قصد امتثال امر است؟ اگر اینگونه باشد، که می‌شود همان فرمایش مرحوم آخوند. اما اگر چیزی غیر از این می‌فرمایند، برای حقیر روشن نیست. لطف می‌فرمایید آدرس فرمایشات مرحوم نائینی را بدهید؟

بحث تعبدی و توصلی به معنای معروف که در کفایه مطرح شده است یکی از معانی تعبدی و توصلی است. مرحوم نائینی سه فرض دیگر در رابطه با تعبدی و توصلی مطرح کرده است که ربطی به قصد امر ندارد و بعد از فراغ از سه فرض سراغ بحث قصد امتثال میاید. سه فرضی که ایشان مطرح کرده است بسیار کاربردی در فقه است و به نظر میاید جای کار زیاد داشته باشد. بحث ایشان در اجود التقریرات تقریبا صفحه ج 1 ص 100 به بعد بیان شده است. محاضرات مرحوم خویی نیز ج 2 ص 145 به بعد بیان شده است. بحوث شهید صدر ج 2 تقریبا ص 60 به بعد بیان شده است.