قاعده ی فراغ، ظاهر تعبیر "شک فی الشیء"

[محمود رفاهی فرد]

در روایات متعددی که مستند قاعده ی فراغ یا تجاوز قرار گرفته، تعبیر شک فی ... آمده است. استاد این تعبیر را ظاهر در شک در وجود شیء می دانستند و ظاهرا قول متعارف هم همین است.
اما چنین استظهاری مشکل به نظر می رسد. وقتی گفته می شود شک فی ... و بعد از فی کلمه ای ذکر می شود که دال بر اسم ذات است، قهرا نمی توان خود این ذات را مشکوک دانست. در این صورت، مورد مانند مواردی می شود که حرمت به اسم ذاتی نسبت داده می شود. مثل حرمت دم و حرمت امهات. و گفته می شود که ناظر به عمل متعارف در مورد آن ذات است که در دم، شرب و در مورد امهات بما انهن نساء، تزویج است. در ما نحن فیه هم، متعلق حقیقی شک، محمولی است که نسبتش به آن ذات متعارف و معمولا محط نظر در اثبات و نفی است(؟)
مثلا در روایتی آمده من شک فی الله و فی رسوله فهو کافر. شک فی الله شک در وجود خداست ظاهرا و شک فی رسوله شک در رسالت.
اگر انصراف به محمول خاصی وجود نداشته باشد به نظر می رسد که کلام مجمل می شود.
اما اگر ما بعد فی، اسم یک فعل مثل وضوء و غسل ذکر شود چه؟
به نظر می رسد این هم فرقی با اسم ذات ندارد. مثلا اگر در فارسی بگوییم من در بستنِ در خانه شک می کنم، آیا این به این معنی است که من شک می کنم در خانه را اساسا بسته ام یا نه یا می دانم در خانه را بسته ام ولی نمی دانم درست بسته ام یا نه؟ استظهار احد المعنیین مشکل به نظر می رسد، در فضایی که هم شک در اصل بستن در شکی متعارف باشد و هم شک در درست بستن در.
این مطلب هم که بگوییم اگر مراد شک در وجود باشد تقدیر نمی خواهد اما اگر مراد شک در صحت باشد تقدیر می خواهد درست به نظر نمی رسد. یا به این بیان که علی ای، خود وضوء مشکوک نیست تقدیر وجود و یا صحت لازم است. ولو بگوییم وجود در عرض صحت نیست و ولو صحت، مشکوک باشد باز هم وجود صحت مشکوک است؛ این امور، مرجح عرفی احد التقدیرین به نظر نمی رسد. یا به این بیان که علی ای، تقدیری لازم نیست چرا که اساسا لازم نیست ما بعد فی، متعلق حقیقی شک باشد. شک فی شیء یعنی شک مربوط به شیء، سواء که آن شیء در واقع هم متعلق شک باشد یا نه و لذا با مثال حرمت دم متفاوت می شود.
به هر حال، استظهار شک در وجود از تعبیر شک فی الوضوء و نحوه مشکل به نظر می رسد.